Badania archeologiczne w Mongolii
Tekst: Grzegorz Michalec
W poszukiwaniu prahistorycznych społeczności obszaru Ałtaju Gobijskiego: badania archeologiczne Uniwersytetu Wrocławskiego w Mongolii
Na początku sierpnia zakończyła się ekspedycja naukowa realizowana w ramach projektu „Wokół Tsakhiurtyn Hondi. Badania epoki kamienia pogranicza Ałtaju i Pustyni Gobi w Mongolii” (OPUS 17 2019/33/B/HS3/01113), kierowanego przez dr. hab. Mirosława Masojcia, prof. UWr. Sześciotygodniowy pobyt był już drugim z trzech sezonów prac terenowych planowanych w trakcie realizacji projektu.
Projekt ten prowadzony jest we współpracy z Mongolską Akademią Nauk, Uniwersytetem Edukacyjnym w Ułan Bator, Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, Instytutem Archeologii i Etnologii PAN oraz Państwowym Instytutem Geologicznym.
Badania prowadzone są na obszarze Ałtaju Gobijskiego, w miejscu stanowiącym pogranicze dwóch obszarów administracyjnych – ajmaków: południowogobijskiego oraz południowochangajskiego. Sam obóz, składający się z pięciu jurt (tradycyjny rodzaj domostwa zamieszkiwany przez społeczności nomadyczne Azji Środkowej), został rozbity na obszarze pustynnym w odległości kilku kilometrów od południowo-zachodniego masywu górskiego zwanego Arts Bogdyn Nuuru. Codzienne warunki życia nie ułatwiają prowadzenia aktywności badawczej na tym obszarze – surowy klimat pustynny z temperaturami dziennymi przekraczającymi 40 stopni Celsjusza, brak dostępu do bieżącej wody, uboga dieta oparta głównie o mięso lokalnie hodowanych baranów i kóz, produkty mleczne i nieliczne dostępne warzywa – potrafią być uciążliwe w trakcie długiego pobytu w terenie. Członkowie ekspedycji musieli się również mierzyć z burzami piaskowymi oraz pojawiającymi się epizodycznie silnymi opadami. Pobyt w tym miejscu, którego nie dosięgnęła silna antropopresja i nie zostało dotychczas przekształcone przez człowieka, ma bardzo duże zalety: piękny krajobraz pustyni otoczonej przez góry, obcowanie z dziką przyrodą oraz doskonale widoczne nocą konstelacje gwiazd i Droga Mleczna.
Celem głównym projektu jest rozpoznanie ludzkiej aktywności w epoce plejstocenu i wczesnego holocenu na obszarze otaczającym tzw. Dolinę Krzemienną, która stanowiła w tamtych czasach łatwo dostępną wychodnię wysokiej jakości skał krzemionkowych wykorzystywanych do produkcji narzędzi. Podjęte badania zorientowane są na określenie relacji człowiek-środowisko, strategii przeżyciowych oraz charakteru sieci osadniczej i mobilności społeczności zamieszkujących ten rejon.
Społeczności plejstoceńskie, ze względu na model społeczno-gospodarczy – łowiecko-zbieracki – charakteryzowały się dużą mobilnością związaną z pozyskiwaniem pożywienia, jak również surowców (surowce kamienne i organiczne) służących do produkcji wyrobów codziennego użytku. Dotychczasowe badania archeologiczne, antropologiczne oraz paleogenetyczne stanowisk z obszaru Mongolii i sąsiednich (m.in. Rosja, Chiny) wskazują, że w okresie poprzedzającym przybycie gatunku Homo sapiens (od 350 tys. do ok. 50 tys. lat temu) rejon ten był zamieszkiwany przez odmienne gatunki – Homo neanderthalensis oraz Homo denisoviensis). Dane pozyskane w trakcie realizacji projektu mogą odegrać istotną rolę w kwestii badań nad rozprzestrzenianiem się naszego gatunku. Silne zmiany klimatyczne i środowiskowe we wczesnym holocenie determinowały u człowieka zmiany strategii przeżyciowych. Dane archeologiczne wskazują, że ludzie wciąż wykorzystywali model gospodarki przyswajalnej, jednak widoczna jest istotna różnica dotycząca pojawienia się innowacji technologicznej – produkcji naczyń ceramicznych.
Dotychczas prowadzone prace skupiały się na rozpoznaniu zasięgu i typu osadnictwa ludzkiego w obrębie czterech paleojezior odkrytych na obszarze kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych. Datowania osadów pozyskanych w trakcie wierceń dna zbiorników, wskazują na funkcjonowanie zbiorników od 150 tys. lat do ok 4 tys. lat temu. Dodatkowo przeprowadzono prace sondażowe w jednej z pobliskich jaskiń położonych w masywie górskim, w którym odkryto kilka horyzontów osadniczych.
Tegoroczne badania, oprócz przeprowadzenia dalszej prospekcji powierzchniowej w celu lokalizacji nowych stanowisk, skupiały się na kontynuacji prac wykopaliskowych na stanowiskach późnoplejstoceńskich oraz holoceńskich przy trzecim paleojeziorze oraz na stanowisku jaskiniowym FV8 w masywie Bogdyn Nuuru.
Stanowisko FV 8 położone jest na wysokości ok. 1650 m n.p.m. i ok. 40 m nad poziomem pobliskiej doliny Khutul usny. Przy niedużych rozmiarów komorze głównej, która jest obiektem prowadzonych prac, widoczny jest masywny obryw skalny, pod którym utworzyła się kolejna jaskinia szczelinowa, w obrębie której dotychczas nie znaleziono śladów obecności człowieka.
Zamierzeniem tegorocznych prac było poszerzenie obszaru wykopu o dodatkowe 4 metry kwadratowe (w 2022 roku wyeksplorowano 3 metry kwadratowe), jak również rozpoznanie sytuacji stratygraficznej i archeologicznej na badanym obszarze. Prace wykopaliskowe zostały zakończone na głębokości 2,8 m. Wyniki tych prac potwierdzają wcześniejsze ustalenia, że jaskinia była kilkukrotnie zamieszkiwana przez człowieka w różnych odcinkach czasowych – od wczesnego plejstocenu aż do holocenu. W obrębie najgłębiej położonej jednostki stratygraficznej (VII), którą stanowi less, oprócz artefaktów kamiennych i licznych szczątków zwierzęcych, udało się odkryć kilkanaście paciorków kościanych. Dotychczas przeprowadzone analizy technologiczne zabytków oraz uzyskane wyniki datowania (25 tys. BP), za pomocą metody C14, szczątków zwierzęcych odkrytych w obrębie młodszej warstwy V, pozwalają łączyć najstarszy horyzont z wczesnym górnym paleolitem. Ustalenia te zostaną zweryfikowane w najbliższej przyszłości poprzez zastosowanie metod OSL datowania osadów, jak również dalsze datowanie szczątków organicznych przy pomocy metody C14.
Co więcej, w tym roku udało się spenetrować dotychczas niezbadany obszar jeziora położonego najdalej na południowy zachód, tzw. piątego jeziora. Na kilku najbardziej obiecujących nowo odkrytych stanowiskach przeprowadzone zostały prace wykopaliskowe. W obrębie tych stanowisk odkryto pozostałości aktywności ludzkiej związanej z wczesnoholoceńskimi społecznościami łowców zbieraczy. Prócz licznych bardzo dobrze zachowanych palenisk oraz otaczających je obiektów w postaci małych jam zawierających zabytki kamienne i ceramikę, odkryto również kilka skupień zabytków kamiennych świadczących o pozostałości warsztatów produkcji narzędzi kamiennych w obozowiskach zamieszkiwanych przez te grupy. Istotnym wydarzeniem było zarejestrowanie licznych wyrobów wykonanych z jaj strusia – kompletnych zawieszek i paciorków. W skład tegorocznego zespołu badawczego weszli: kierownik projektu, dr hab. Mirosław Masojć, prof. UWr, współkierownik projektu dr hab. Byambaa Gunchinsuren (Mongolska Akademia Nauk), prof. Józef Szykulski (Instytut Archeologii UWr), dr Przemysław Bobrowski (IAiE PAN), dr Maciej Jórdeczka (IAiE PAN), dr Bazargur Dashzeveg (Mongolska Akademia Nauk), dr Davaakhuu Odsuren (Uniwersytet Edukacyjny w Ułan Bator), dr Odpurev Gankhuyag (Uniwersytet Edukacyjny w Ułan Bator), dr Enhktaivan Namjiilma (Uniwersytet Edukacyjny w Ułan Bator), mgr Grzegorz Michalec (Instytut Archeologii UWr), mgr Patryk Muntowski oraz Marcin Szmit (Muzeum Archeologiczne w Gdańsku).
