Prof. Anna Brytek-Matera o zaburzeniach odżywiania w Japonii
Prof. dr hab. Anna Brytek-Matera z Instytut Psychologii UWr realizuje obecnie projekt badawczy dotyczący analizy czynników podtrzymujących występowanie objawów zaburzeń odżywiania. Badania prowadzi w Szpitalu Uniwersytetu Tokijskiego, zajmującym 18. miejsce w rankingu najlepszych szpitali na świecie (the World’s Best Hospitals 2024) i będącym najlepszym szpitalem w Japonii.
Projekt jest realizowany we współpracy z prof. Kazuhiro Yoshiuchi, kierownikiem Department of Psychosomatic Medicine i profesorem w Department of Stress Sciences and Psychosomatic Medicine, Graduate School of Medicine, University of Tokyo.
Czego dotyczy projekt? Co jest jego celem?
Celem naszych badań jest ocena wzajemnego związku między nieprawidłowymi zachowaniami żywieniowymi a czynnikami psychologicznymi i fizycznymi u pacjentów z jadłowstrętem psychicznym i bulimią psychiczną przy użyciu Ecological Momentary Assessment (EMA). EMA odnosi się do procedury oceny przeprowadzonej za pomocą technologii mobilnej w celu zebrania danych od uczestników w ich naturalnym środowisku (aspekt „ekologiczny”) w różnych punktach czasowych (aspekt „chwilowy”). Wszyscy pacjenci korzystają z aplikacji mobilnej przez 14 kolejnych dni. Odpowiadają na pytania dotyczące stanów psychicznych, rejestrują także spożycie pokarmów. W badaniach korzystamy również z urządzeń rejestrujących poziom glikemii, aktywności fizycznej oraz pracy serca. Badania pozwolą nam zidentyfikować czynniki podtrzymujące nieprawidłowe zachowanie żywieniowe u pacjentów z zaburzeniami odżywiania w warunkach naturalnych.
Kiedy pojawiły się pierwsze informacje na temat zaburzeń odżywiania w Japonii? Jakie jest ich rozpowszechnienie w Japonii?
Pierwsze prace w języku japońskim dotyczące jadłowstrętu psychicznego pojawiły się na początku lat 40. XX wieku, zaś japońskie zapisy szczegółowo opisują psychologiczną chorobę „niejedzenia” pochodzącą z XVII–XVIII wieku. W epoce Edo, datowanej od 1603 do 1867 roku, opisano 30 pacjentów z „chorobą psychiczną” (ponad 90% stanowiły kobiety w wieku od 15 do 40 roku życia), którzy nie spożywali regularnych posiłków, tzn. ryżu, lecz wyłącznie niewielkie ilości niskokalorycznych produktów, takich jak wodorosty czy tofu przez kilka dni, miesięcy, a czasem nawet ponad rok. Współcześni badacze uważają, że pacjenci posiadali wczesne objawy zaburzeń odżywiania podobne do aktualnego rozumienia jadłowstrętu psychicznego. Co ciekawe jednak, u wspomnianych pacjentów nie zaobserwowano kluczowych czynników rozwoju zaburzeń odżywiania, mianowicie internalizacji ideału szczupłego ciała oraz zniekształconego obrazu ciała. Niektórzy współcześni badacze sugerują, że możliwe jest, że owe przypadki kliniczne dziś zaklasyfikowalibyśmy jako nieokreślone zaburzenia jedzenia i odżywiania się lub jako zaburzenie z ograniczeniem/unikaniem przyjmowania pokarmów zgodnie z aktualnie obowiązującymi kryteriami diagnostycznymi DSM-5.
Pierwsze prace empiryczne w międzynarodowej literaturze naukowej dotyczące występowania zaburzeń odżywiania u osób wywodzących się z kultury Wschodu pojawiły się w po raz pierwszy w latach 70. XX wieku. Rozpowszechnienie zaburzeń odżywiania w populacjach niezachodnich co prawda jest niższe niż w populacjach zachodnich, jednak w ciągu ostatnich trzech dekad znacznie wzrosło. Dla porównania, w 2015 r. w Japonii rozpowszechnienie jadłowstrętu psychicznego wahało się od 0,025 % do 0,031 %, w 1997 r. wynosiło 0,017 %. Szacuje się, że częstość występowania zaburzeń odżywiania w Azji jest najwyższa w Japonii i obecnie wynosi ponad 0,5%. Rozpowszechnienie zaburzeń odżywiania w Polsce przekracza 0,2%, a na przykład w Australii zaburzenia odżywiania występują u 4,5% populacji (czyli ponad 1 100 000 osób).
Niegdyś uważano, że zaburzenia odżywiania obecne są wyłącznie w społeczeństwach zachodnich (z ang. “Western culture-bound syndrome”). Udokumentowane opisy przypadków oraz wyniki badań podważają ówczesne teorie dotyczące etiologii zaburzeń odżywiania i jednoznacznie wskazują, że zaburzenia odżywiania występują we wszystkich kręgach kulturowych.
Czy istnieją różnice kulturowe dotyczące diagnozowania zaburzeń odżywiania?
Tak. Różnice kulturowe dotyczą na przykład kryteriów diagnostycznych jadłowstrętu psychicznego. Opracowane przez Komisję ds. Badań nad Zaburzeniami Odżywiania Japońskiego Ministerstwa Zdrowia, Pracy i Opieki Społecznej dotyczą spadku masy ciała utrzymującego się na poziomie ponad 20% poniżej prawidłowej trwającego dłużej niż 3 miesiące, nieprawidłowych zachowań żywieniowych obejmujących ograniczanie jedzenia, epizody bulimiczne i jedzenie w ukryciu. Kolejnym kryterium są zaburzenia postrzegania własnej masy i kształtu ciała oraz intensywny lęk przed przyrostem masy ciała, nawet w przypadku niedowagi. Jadłowstręt psychiczny diagnozuje się u osób, u których zaburzenie wystąpiło przed ukończeniem 30. roku życia, a także u kobiet z pierwotnym lub wtórnym brakiem miesiączki (pierwszy dotyczy braku miesiączki u dziewcząt, u których ze względu na wiek menstruacja powinna się pojawić; zaś drugi – braku miesiączki u kobiet, które wcześniej miesiączkowały), a także innymi objawami, w tym owłosieniem typu lanugo (cienkie, puszyste, pigmentowane włosy na plecach, brzuchu i przedramionach występujące u osób z jadłowstrętem psychicznym w związku z dużym spadkiem masy ciała i w konsekwencji niedożywieniem oraz zaburzeniami gospodarki hormonalnej i termoregulacji) ), bradykardią (tętno poniżej 60 uderzeń serca na minutę), zaparciami, niedociśnieniem, hipotermią (obniżenie temperatury ciała poniżej 35℃) lub obrzękiem. Ostatnim kryterium jest negowanie przez osobę faktu istnienia choroby (tzw. zaprzeczenie), w tym także innych zaburzeń psychicznych powiązanych z jadłowstrętem psychicznym i utratą masy ciała. Z kolei, w społeczeństwach zachodnich, aby spełnić kryteria rozpoznania jadłowstrętu psychicznego, opracowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, objawy muszą wskazywać na: ograniczenie jedzenia, co prowadzi do wystąpienia niedostatecznej masy ciała, a także na intensywną obawę o zwiększenie masy ciała lub utrzymujące się zachowania wpływające na jej zmniejszenie, nawet w przypadku występowania niedostatecznej masy ciała. Ostatnie kryterium stanowią zakłócenia w zakresie postrzegania masy lub kształtu własnego ciała, nadmierny wpływ masy lub kształtu ciała na samoocenę lub brak postrzegania występującej niedostatecznej masy ciała jako problemu.
Jak wygląda system opieki zdrowotnej oraz leczenie zaburzeń odżywiania w Japonii?
W Japonii istnieją cztery rodzaje leczenia szpitalnego z powodu występowania choroby psychicznej: (1) hospitalizacja dobrowolna, w ramach której pacjent sam wyraża zgodę na hospitalizację, (2) hospitalizacja w celu zapewnienia opieki medycznej i ochrony zdrowia i życia, w której jeden z członków rodziny wyraża zgodę na leczenie bliskiej mu osoby, (3) hospitalizacja przymusowa, która obejmuje hospitalizację z upoważnienia gubernatora prefektury oraz (4) hospitalizacja w nagłych wypadkach. Jeśli pacjent z jadłowstrętem psychicznym odmawia leczenia, mimo fizycznego wyniszczenia organizmu i zagrożenia życia, lekarz jest osobą decydującą o przymusowej hospitalizacji.
Co ciekawe, w Japonii do 2010 r. brak było oficjalnego wsparcia ze strony scentralizowanego systemu opieki zdrowotnej w zakresie zapobiegania oraz leczenia jadłowstrętu psychicznego. Jednak w ostatnich latach, Japoński System Płatności Medycznych, przeznaczył kwotę 2 000 jenów dziennie w ciągu 30 dni i 1 000 jenów w ciągu 60 dni na intensywną opiekę stacjonarną pacjentów hospitalizowanych z powodu jadłowstrętu psychicznego, jednak wyłącznie tych, którzy posiadają wskaźnik masy ciała poniżej 15 kg/m2, czyli świadczący o stanie zagrożenia życia. Wszyscy pacjenci w wieku od 6 do 69 lat pokrywają 30% kosztów leczenia.
W Japonii istnieje niemal czterokrotna różnica w zakresie wysokości refundacji kosztów związanych z leczeniem pacjentów z zaburzeniami odżywiania w obrębie specjalizacji. Refundacja dla lekarzy prowadzących terapię psychosomatyczną wynosi 1 100 jenów dla nowych pacjentów (800 jenów za wizyty kontrolne), natomiast w przypadku lekarzy psychiatrów zazwyczaj zapewniających psychoterapię ambulatoryjną osiąga wartość 4 000 jenów za 30-minutowy (lub dłuższy) wywiad lub 3 300 jenów za wywiad trwający mniej niż pół godziny.
Wyniki badań przeprowadzonych przez zespół prof. Kazuhiro Yoshiuchiego pokazały, że roczny koszt leczenia ambulatoryjnego w 2017 r. wyniósł około 92 500 jenów, czyli równowartość 754 euro lub 794 dolarów amerykańskich. Dla porównania, wyniki przeglądu systematycznego z 2014 r. wskazały, że w Stanach Zjednoczonych roczne koszty leczenia pacjentów z zaburzeniami odżywiania, tj. jadłowstrętem psychicznym, bulimią psychiczną i zaburzeń z napadami objadania się, wahały się od 2 993 do 55 270 euro (ze względu na porównanie kosztów leczenia w kilku krajach, autorzy pracy zdecydowali się na przedstawienie kosztów w euro). Natomiast, koszty ekonomiczne związane z zaburzeniami odżywiania oszacowano na 64,7 mld dolarów w roku podatkowym 2018-2019, co odpowiadało 11 808 dolarów na osobę dotkniętą chorobą. Niestety, dane dotyczące kosztów leczenia zaburzeń odżywiania w Polsce są (publicznie) niedostępne. Niedobór raportów dotyczących kosztów ekonomicznych może wynikać z ograniczonej dostępności placówek zapewniających leczenie zaburzeń odżywiania w całej Japonii. Jestem zdania, że z analogiczną sytuacją mamy do czynienia również w naszych kraju.
Obecnie realizujecie Państwo badania. Czy planujcie kontynuację współpracy?
Dzięki otrzymanemu stypendium naukowemu w ramach programu Walczak NAWA, który realizowany jest we współpracy z Agencją Badań Medycznych, od kwietnia 2025 roku będę prowadziła badania naukowe na Uniwersytecie Tokijskim. Tym razem skupimy się na ocenie mobilnej interwencji zdrowotnej w leczeniu pacjentów z zaburzeniem z napadami objadania się oraz otyłością. Wykorzystamy aplikacje mobilne do monitorowania różnych zmiennych, na przykład jakości życia, masy ciała, nastroju, kilka razy dziennie przez 28 kolejnych dni. Zmierzymy również wpływ Ecological Momentary Intervention na tłumienie napadów objadania się.
Jakie korzyści daje Pani pobyt w Uniwersytecie Tokijskim?
Jako beneficjentka III edycji Konkursu na wspieranie wyjazdów nauczycieli akademickich Uniwersytetu Wrocławskiego do wiodących uczelni światowych w ramach programu IDUB, mam możliwość współpracowania z wybitnymi naukowcami z Japonii w jednym z najlepszych ośrodków naukowych i badawczych na świecie. Uważam, że nasz uniwersytet stwarza bardzo sprzyjające warunki do rozwoju naukowego. Dzięki wymianie doświadczeń, my – naukowcy z Polski, mamy możliwość nabywania najnowszej wiedzy w określonej dziedzinie, i co najważniejsze, wykorzystania jej w (kolejnych) badaniach naukowych i/lub pracy klinicznej.
***
Prof. dr hab. Anna Brytek-Matera należy do grona 2% najczęściej cytowanych naukowców na świecie (World’s TOP 2% Scientists; the single-year impact list: od 2021 r.). Wykładała w wielu zagranicznych uczelniach, m.in. w University of Padova, University of Nantes, Stanford University. Była profesorem wizytującym w Western Sydney University oraz badaczem wizytującym w University of Bordeaux. Obecnie jest badaczem wizytującym w The University of Tokyo.
Prywatnie pasjonatka współczesnej literatury japońskiej oraz tradycyjnego ubioru japońskiego.
