Archeolodzy z Polski i Czech badają pradziejowe miejsca rytualne
Przy pomocy nowoczesnych narzędzi do teledetekcji – zdjęć lotniczych, badań geofizycznych, lotniczego skaningu laserowego – naukowcy będą mapować stanowiska archeologiczne. Kierownikiem polskiej części projektu „Długoterminowa dynamika użytkowania pradziejowych miejsc rytualnych” (Long-term land use dynamics within the areas of prehistoric ritual places)”, realizowanego przez Instytut Archeologii UWr we współpracy z Uniwersytetami w Pilznie, Hradcu Králové i Pradze będzie dr Agnieszka Przybył, która specjalizuje się w badaniach nad młodszą epoką kamienia (okres neolitu).
Przedsięwzięcie badawcze finansowane jest w ramach konkursu Weave-UNISONO na dwustronną współpracę zespołów z Czech i Polski i wspiera kontakty międzynarodowe w ramach konkursów NCN w działaniach wielostronnych (LAP).
Dr Agnieszka Przybył zajmuje się późnoneolitycznymi społecznościami kultury pucharów lejkowatych (nazwa pochodzi od charakterystycznej formy naczynia). Byli to budowniczowie monumentalnych długich ziemnych grobowców (określanych czasami mianem „polskich piramid”). – Od wielu lat prowadzę badania terenowe w okolicach Henrykowa, konkretnie na terenie lasu w Muszkowicach – opowiada nasza badaczka. – Jest to wyjątkowe miejsce, w którym w 2012 roku, stosując nowatorską wówczas metodę lotniczego skanowania laserowego udokumentowałam niespotykany kompleks cmentarzysk (16 stanowisk) w typie megalitycznych długich ziemnych grobowców.
Wcześniej na terenie Dolnego Śląska znane było tylko jedno takie stanowisko (Muszkowice 18). Badania na nim prowadzili od 2000 r. śp. dr Piotr Cholewa, pod naukowym przewodnictwem śp. prof. Włodzimierza Wojciechowskiego. Oprócz tych neolitycznych gigantów na terenie lasu występują jeszcze cmentarzyska z kolistymi kurhanami – niektóre z nich z wczesnego średniowiecza.
– Zaobserwowałam także współwystępowanie na kilku stanowiskach długich obiektów z neolitu i usypanych na nich ciałopalnych kopczyków wczesnośredniowiecznych – mówi archeolożka. – Mam też inne przesłanki długiego użytkowania tych cmentarzy przez społeczności z różnych czasów i o różnym pochodzeniu.
Projekt realizowany z czeskimi archeologami ma na celu rozpoznanie takiego długotrwałego użytkowania miejsc rytualnych, ale także sprawdzenie, czy to użytkowanie się zmieniało, czy sakralizacja miejsc miała trwały charakter.
Miejsca rytualne stanowiły integralną i ważną część prehistorycznego krajobrazu. Relikwie różnych konstrukcji sakralnych populacji z okresu neolitu można jeszcze dziś odnaleźć w postaci miejsc pochówku i tzw. rondeli. Od tego czasu powstawały obwarowania osiedli w postaci rowów, a także długie ziemne grobowce i koliste kurhany. Zabytki te przez wiele wieków symbolicznie kształtowały krajobraz.
Naukowcy będą szukać odpowiedzi na wiele pytań. Jak traktowały te miejsca społeczności, które żyły setki lub tysiące lat później? Jak ludzie korzystali z miejsc rytualnych swoich przodków? Czy miejsca te zachowały swoje duchowe przeznaczenie? Czy też zostały włączone do profanum obszarów osadniczych i stopniowo pokryły się obiektami mieszkalnymi i gospodarczymi?
Świadomość rytualnego przeznaczenia przestrzeni była z pewnością przekazywana w tradycji ustnej. Ale było to również silnie wspierane przez istnienie charakterystycznych konstrukcji naziemnych. To właśnie istnienie umocnionych struktur i kopców grobowych przyczyniło się do podtrzymywania rytualnego znaczenia miejsc przez wiele pokoleń.
W niektórych częściach Europy zabytki tego typu przetrwały w krajobrazie do dnia dzisiejszego. Zapewne ich istnienie było znane wszystkim poprzednim pokoleniom. Na terenie dzisiejszych Czech zabytki te są dziś niewidoczne w terenie. Możemy się tylko domyślać, kiedy zniknęły z powierzchni i jak długo oddziaływały na sakralne postrzeganie miejsc.
Celem projektu jest zbadanie rozwoju oraz percepcji neolitycznych i eneolitycznych miejsc rytualnych przez kolejne pokolenia.
Wykorzystując nowoczesne metody archeologiczne i przyrodnicze (jak analizy geochemiczne oraz mikromorfologiczne gleb i osadów), naukowcy badają dynamikę zanikania monumentalnych struktur. Opisują zmiany w postrzeganiu krajobrazu przez kolejne pradziejowe populacje. W ten sposób przyczyniają się do ważnej dyskusji na temat ewolucji i percepcji pradziejowych krajobrazów rytualnych i kulturowych, zarówno w przeszłości, jak i obecnie.
Projekt koncentruje się na trzech obszarach geograficznych.
W Czechach naukowcy skupiają się na dwóch obszarach, które łączy obecne użytkowanie gruntów rolnych. Tutaj zabytki archeologiczne są prawie całkowicie niewidoczne w rzeźbie terenu. Wybrane obszary różnią się jednak zarejestrowanymi zabytkami archeologicznymi. Oba są regionami, w których występują archeologiczne przesłanki neolitycznej i eneolitycznej aktywności rytualnej w postaci długich ziemnych grobowców i kolistych kurhanów, rondeli i umocnionych osiedli. Pierwszy region to obszar pomiędzy miejscowościami Straškov i Dušníky w regionie wokół góry Říp. Drugi region to obszar wokół wsi Chleby w regionie Nymburka.
Trzecim regionem jest zalesiony obszar nieopodal polskiej wsi Muszkowice, gdzie odkryto pozostałości monumentalnych grobowców z neolitu, a także relikty późniejszych cmentarzysk, które zachowały się do dziś w sposób czytelny w terenie.
Ta odmienna, od poprzednich regionów, sytuacja przetrwania pradziejowych pozostałości, może stanowić ważny element porównania sposobów postrzegania krajobrazu. Możemy zatem porównać te trzy zróżnicowane regiony: jeden, w którym tradycja obiektów rytualnych jest wieloletnia, a mimo to nie zachowały się one w terenie, kolejny, w którym istotna zmiana w użytkowaniu krajobrazu nastąpiła prawdopodobnie jeszcze w pradziejach oraz ostatni obszar – o wieloletnim przeznaczeniu rytualnym, które pozostawiło nienaruszone ślady do dziś.
Projekt łączy metody archeologiczne i przyrodnicze. Na tej podstawie będzie można osiągnąć kompleksowe zrozumienie dynamiki rozwoju krajobrazu od neolitu do współczesności.
Nowoczesne narzędzia teledetekcji, takie jak zdjęcia lotnicze, badania geofizyczne i lotniczy skaning laserowy zostaną wykorzystane do mapowania stanowisk archeologicznych.
Na tej podstawie zostaną następnie wybrane duże sektory, w których zostaną zebrane próbki gleby, poddane analizie geochemicznej, w celu wskazania rodzaju i intensywności działalności dawnych populacji. Analiza rozwoju horyzontów glebowych pomoże zrekonstruować dawny charakter roślinności w krajobrazie. W tym celu wykorzystane zostaną również dane z analizy pyłkowej oraz analizy makroszczątków roślinnych, przeprowadzonych w wybranych miejscach. Wykonane zostaną datowania OSL osadów oraz datowania radiowęglowe szczątków organicznych, porównanie uziarnienia osadów oraz analiza szczątków grzybów koprofilnych.
Ważnym zagadnieniem jest również dynamika niszczenia kultowych struktur monumentalnych. Naukowcy chcą rozpoznać proces naturalnego wypełniania się rowów i rozmywania kurhanów. Proces ten mógł być bardzo powolny i obiekty te mogły utrzymywać się w terenie przez wiele tysiącleci. Aby uzyskać dokładne dane, które pozwolą na potwierdzenie tych hipotez, planują ograniczone wykopaliska na wybranym obszarze. Oprócz procesu naturalnej degradacji zabytków, naukowcy skupią się również na danych wskazujących na ich ewentualne celowe zniszczenie.
Oprac. Katarzyna Górowicz-Maćkiewicz
Data publikacji: 24.03.2025
Dodane przez: M.J.
