---

Afektywny pluralizm jako odnowa demokracji

Czy współczesna demokracja musi być zdominowana przez negatywne emocje? Czy jesteśmy skazani na rosnącą niechęć między przeciwnikami politycznymi i entuzjastyczne popieranie “swojej strony” za wszelką cenę? A może jednak można poprawić emocjonalny klimat w europejskich demokracjach, przy zachowaniu tożsamości obywateli i jednoczesnym poszanowaniu różnorodności światopoglądowej niezbędnej do prowadzenia debaty publicznej? Na te i inne, równie interesujące pytania, odpowiedzi szukają teoretycy polityki, doktorzy Paweł Nowakowski i Mateusz Zieliński.

Badacze z Instytutu Politologii UWr od ponad roku biorą udział w realizacji międzynarodowego projektu ENCODE, finansowanego w ramach programu Horyzont Europa przez Komisję Europejską. Projekt koncentruje się na badaniu emocji w kontekście politycznym, a jego celem jest wypracowanie podstawy dla poprawy emocjonalnego klimatu w europejskich demokracjach, zmagających się z afektywną polaryzacją. Proponowaną koncepcją jest autorska teoria afektywnej pluralizacji (TAP), która ma dostarczyć podstawy dla wprowadzania pozytywnych zmian w dyskursie politycznym.

Pluralizm to tlen dla demokracji, a polaryzacja – szczególnie afektywna – może znacznie ograniczyć jego dostęp. – Z afektywną polaryzacją mamy do czynienia w sytuacji, w której nie spieramy się wyłącznie o programy i ustawy, lecz zaczynamy patrzeć na innych z niechęcią lub wrogością tylko dlatego, że sympatyzują z różnymi środowiskami politycznymi, niż my – podkreśla dr Paweł Nowakowski. Poczucie przynależności do określonej grupy politycznej staje się istotnym elementem tożsamości, a samo poparcie dla innego lidera czy partii wystarczy, by uruchomić wzajemną wrogość. Zjawisko to osłabia funkcjonalność demokracji, a w skrajnych przypadkach może prowadzić do wypaczeń systemu, w efekcie których „zwycięzca bierze wszystko”. Afektywna polaryzacja szkodzi też zdrowiu psychicznemu obywateli. Negatywne emocje polityczne przenoszą się ponadto na coraz młodsze pokolenia.

Dominujące wyjaśnienia tego zjawiska opierają się na teorii tożsamości społecznej, która podkreśla, że ludzie budują pozytywny obraz własnej grupy poprzez porównywanie jej z innymi. Choć teoria ta tłumaczy wiele mechanizmów, nie wyjaśnia w pełni złożonych interakcji emocji w sferze politycznej. Pomija również fakt, że nasze tożsamości są wielowymiarowe i często wewnętrznie sprzeczne, a emocje wobec „innych” mogą być kształtowane nie tylko przez konflikty grupowe, ale też przez dyskursy i narracje obecne w przestrzeni publicznej. – Obserwacje te skłoniły nas do zaproponowania innego podejścia teoretycznego, które może inspirować do pozytywnych zmian w dyskursie politycznym liberalnych demokracji – mówi dr Mateusz Zieliński.

Teoria Afektywnej Pluralizacji (TAP) to autorskie i nowatorskie podejście przedstawione przez badaczy. Chodzi w nim nie tylko o krytyczne spojrzenie na dominujący obraz afektywnej polaryzacji, ale też zaproponowanie kierunków jej przezwyciężenia. TAP opiera się na trzech kluczowych elementach:

1. Polaryzm – pojęcie opisujące współczesny porządek społeczno-polityczny, w którym afektywna polaryzacja staje się faktem konstytutywnym. To nie tylko opis relacji między obywatelami, lecz całościowy obraz społeczeństwa, w którym głębokie podziały wyznaczają ramy debaty publicznej. Polaryzm jest przeciwny idei pluralizmu – zróżnicowania poglądów i stylów życia, które jest fundamentem demokracji liberalnej.
2. Emocjonalna różnorodność (ang. emodiversity) – koncepcja zaczerpnięta z psychologii, odnosząca się do bogactwa i równowagi stanów emocjonalnych jednostki i społeczeństwa. Chodzi tu nie tyle o unikanie emocji negatywnych, lecz o zdolność doświadczania pełnego spektrum uczuć – zarówno pozytywnych, jak i negatywnych – w zrównoważony sposób. Badania sugerują, że wysoki poziom emocjonalnej różnorodności sprzyja dobrostanowi psychicznemu, odporności psychicznej i lepszym relacjom społecznym. W ujęciu TAP, emocjonalna różnorodność może stanowić antidotum na polaryzację, chroniąc przed dominacją skrajnych emocji takich jak gniew czy pogarda, ale też skrajny entuzjazm.
3. Afektywny pluralizm – docelowy stan systemu politycznego, w którym społeczeństwo zachowuje otwartość na różnorodne stany emocjonalne i potrafi nimi konstruktywnie zarządzać. To pluralizm „2.0” – oparty nie tylko na wartościach i zasadach, ale też na świadomym uwzględnianiu afektów i emocji w życiu publicznym. Afektywny pluralizm łączy dwa podejścia: liberalne, stawiające na konsensus i prawa jednostki oraz agonistyczne, akcentujące twórczą rywalizację między przeciwnikami politycznymi. Dzięki temu uwzględnia naturalne napięcia społeczne, jednocześnie utrzymując je w ramach demokratycznej debaty.

Teoria Afektywnej Pluralizacji zakłada trzyetapowy model zmiany: 

• Identyfikacja problemu – rozpoznanie, że żyjemy w rzeczywistości polaryzmu, w której emocje dzielą społeczeństwo i stają się narzędziem politycznej mobilizacji; 
• Metoda rozwiązania – promowanie emocjonalnej różnorodności jako narzędzia budowania odporności społecznej na skrajne emocje i uproszczone narracje „my kontra oni”; 
• Spodziewany rezultat – wyłonienie się systemu afektywnego pluralizmu, w którym obywatele potrafią nie tylko rozumieć emocje innych, ale też krytycznie patrzeć na emocje we własnej grupie, zachowując otwartość i gotowość do współpracy mimo różnic. 

Na czym polega wyjątkowość podejścia? – Teoria ta wykracza poza znany z filozofii politycznej model obywatela odrzucającego emocje i poszukującego racjonalnego konsensusu – podkreśla dr Paweł Nowakowski. Współautor koncepcji, dr Mateusz Zieliński, dodaje: – Inspirując się sporem pomiędzy agonistyczną i liberalną teorią polityki, teorią emocji i psychologią oraz łącząc te różne perspektywy. TAP nie zakłada możliwości ani potrzeby eliminacji emocjonalnych elementów polityki. Wskazuje natomiast na potrzebę ich uwzględniania, dowartościowania, świadomego rozwijania i przeżywania przez obywateli liberalnych demokracji. W ten sposób jest krokiem naprzód w normatywno-teoretycznej refleksji na temat współczesnej demokracji, wskazując, że emocje to nie tylko prywatna sprawa, lecz fundament zdrowego życia publicznego.