Czas biograficzny a czas historyczny – pandemia koronawirusa i jej rola w relacjach biograficznych
Jacek Burski
W jaki sposób opowiadamy o doświadczeniach pandemii w swoim życiu? Na ile jej początki utrwaliły się już w naszej pamięci? W naszym kolejnym wpisie na blogu skupiamy się na dwóch, do pewnego stopnia odrębnych, historiach, które słyszymy zwykle w trakcie wywiadów biograficznych w projekcie COV-WORK: historii swojego życia i historii doświadczenia pandemicznego.
W toku analizy wywiadów, realizowanych w projekcie oparciu o metodę autobiograficznego wywiadu narracyjnego opracowaną przez Fritza Schützego i współpracowników (i rozwijaną przez m.in. łódzką szkołę badań biograficznych oraz zespoły COV-WORK i PREWORK), zajmujemy się m.in. problemem wpływu pandemii koronawirusa na doświadczenia biograficzne i sposoby radzenia sobie w życiu i w sferze pracy. Zbieramy wywiady z osobami pracującymi w branżach: edukacji, ochrony zdrowia i opieki społecznej logistyki oraz gastronomii. Analizując pilotażowe wywiady biograficzne, zauważyliśmy kilka interesujących elementów, które moglibyśmy uznać za pośredni bądź bezpośredni dowód na powiązanie doświadczenia pandemii i sposobów opowiadania o swoim życiu. Każdy wywiad obejmował „spontanicznie” opowiadaną historię życia w odpowiedzi na pytanie “Chciałbym/Chciałabym poprosić, by opowiedział/a mi Pan/Pani historię swojego życia, od początku aż do teraz”, a następnie kolejne części: drugą, w której zadawano pytania porządkujące pierwszą odpowiedź, oraz trzecią, w której poruszane były wątki szczegółowe (w tym temat pandemii i jej doświadczania w miejscu pracy).
Biografie potwierdzają funkcjonowanie dwóch osi czasowych: czasu biograficznego i czasu historycznego pandemii (na temat relacji czasowych w ramach analizowania wywiadów biograficznych patrz: Bertaux 2012: 320-321). Ten pierwszy odnosi się do porządku narracji ustalonego w toku wywiadu przez narratora. Ten drugi natomiast odnosi się do przebiegu kolejnych fal rozwoju epidemii koronawirusa.
Rozmówcy, pytani o historię życia, w różny sposób porządkują składające się na nią wydarzenia. Wbrew pozorom, nie zawsze zaczynają od daty swoich urodzin i przechodzą zgodnie z ogólnie przyjętym porządkiem przez ważne momenty aż do czasu teraźniejszego (np: od dzieciństwa, edukację, aż do dorosłego życia). Często zaczynają od historii rodziny (czasami sięgając do odległych wydarzeń i postaci), zmieniają chronologię, omijają znaczące okresy biografii. Każdy wywiad posiada więc swoją własną linię czasową wydarzeń i jej prześledzenie jest ważnym krokiem analitycznym.
Drugi wymiar temporalny, który bierzemy pod uwagę, to czas absolutny, pozwalający nam na np.: ustalenie daty urodzin, dystansu czasowego pomiędzy ważnymi wydarzeniami w życiu narratora bądź wspólnot, do których należy, relacji pomiędzy indywidualnymi doświadczeniami a wydarzeniami z szeroko rozumianej historii narodowej czy społecznej. Do tego porządku można zaliczyć przebieg pandemii od jej początku w marcu 2020 roku, przez kolejne fale, aż do dnia dzisiejszego (notka powstaje w środku czwartej fali pandemii w Polsce).
W przypadkach, które udało nam się dotychczas zebrać, w pierwszej części wywiadu, gdy narratorzy spontanicznie odpowiadają historię ich życia, pandemia praktycznie się nie pojawia. Rozmówcy nie relacjonują ani kontekstu, w którym dowiedzieli się, że pojawił się nowy wirus, ani tego, jak sami doświadczali konsekwencji jego rozprzestrzeniania się. Mówiąc innymi słowy, pandemia i kryzys, który wywołała, nie zostaje zaliczona przez rozmówców do czasu biograficznego. Narratorzy doprowadzają swoje relacje najczęściej do momentu, w którym się aktualnie znajdują bez kontekstu pandemicznego (np: mówią o pracy, którą obecnie wykonują bądź o swojej sytuacji rodzinnej). Można zastanawiać się nad powodami takiego stanu rzeczy. Dotychczasowe ustalenia analityczne pozwalają na wskazanie przynajmniej kilku, hipotetycznych powodów. Można do nich zaliczyć m.in.: trwanie pandemii czy jej kolektywny charakter jako przyjmowany za oczywistą ramę doświadczeń indywidualnych.
Jednym z możliwych wyjaśnień jest bliska odległość czasowa pandemii, a właściwie fakt bycia w niej cały czas. W tym sensie jest to okres, który nie jest zamknięty i jako taki może być nie przepracowany na poziomie indywidualnej refleksji. Pandemia wykracza poza możliwe biograficzne zamknięcie i podsumowanie, które w języku analitycznym metody biograficznej jest nazywane kodą. Nie kwestionując takiej interpretacji, trzeba zauważyć, że w wywiadach biograficznych, również w pierwszych ich częściach, pojawiają się odniesienia do momentu życia, w którym rozmówcy się znajdują w trakcie wywiadu i są one poddawane szerszej refleksji. Najczęściej odnosi się to do kwestii pozycji zawodowej, bądź innej głównej aktywności biograficznej (np.: w przypadku studentów może być to kwestia studiowania).
Alternatywna interpretacja dotyczy kolektywnego charakteru pandemii. Jest ona jedynie kontekstem wydarzeń biograficznych i nie jest elementem indywidualnego toku wydarzeń w życiu danego narratora. Z tego powodu nie jest opisywana jako coś, co przydarzyło się mnie jako konkretnej jednostce i należy do jej wyjątkowej i unikalnej historii życia. Jest fenomenem kolektywnym, dotykającym wszystkich członków zbiorowości (jak np.: wojna bądź kryzysy ekonomiczne). Nie zmienia to jednak faktu, że w trzeciej części wywiadu, w której pytamy wprost o to, co przydarzyło się rozmówcom i rozmówczyniom od momentu wybuchu pandemii, mamy do czynienia z obszernymi i zaskakująco szczegółowymi wypowiedziami na temat jego doświadczania i indywidualnego udziału narratorów.
Należy również podkreślić, w jakiej formie te relacje – zawarte w trzeciej części wywiadu – są przekazywane. Dominuje tzw. narracyjny schemat komunikacyjny (Schütze 2012). Rozmówcy bardzo dokładnie odtwarzają poszczególne momenty pandemii, niekoniecznie trzymając się chronologii, ale często “odgrywając” poszczególne sceny. Co tym bardziej interesujące, kilkukrotnie zdarzyło się, że porównując pierwszą część wywiadu (w trakcie której oczekuje się częstszej komunikacji o charakterze narracyjnym) z trzecią (gdzie również raczej spodziewamy się otrzymać wypowiedzi o charakterze argumentacyjnym bądź teoretycznym będące odpowiedziami rozmówców na bardziej teoretyczne pytania), to właśnie w tej ostatniej narracja była wyraźniej obecna. Nie chcielibyśmy w tym miejscu wyciągać zbyt daleko idących wniosków. Próba, na której w tym momencie pracujemy, nadal nie jest zbyt duża (30 wywiadów), a i sama konstrukcja pytania o przebieg pandemii ma charakter narracyjny[1]. Wydaje się jednak, że możemy mówić o pewnym interesującym dla badaczy biograficznych przypadku niedopasowania czasu historycznego i biograficznego, a dodatkowo również o bardzo dużym potencjale narracyjnym leżącym w pytaniach o okres pandemii od momentu jej wybuchu do momentu przeprowadzania wywiadu (nawet przy sprzyjającej takim wypowiedziom formie).
Podsumowując, należy podkreślić, że w tej chwili jesteśmy jeszcze w początkowej fazie zbierania wywiadów. Zgodnie z harmonogramem projektu dopiero rok 2022 przyniesie zasadniczą część badań biograficznych. Co za tym idzie, z finalnymi wnioskami musimy jeszcze poczekać. W tym momencie możemy się jedynie pokusić o podkreślenie wagi odkrytego przez nas mechanizmu. „Falowanie” pandemii w wymiarze historycznym rzadko i tylko w specyficznych okolicznościach, gdy pokrywa się z innymi istotnymi wydarzeniami życiowymi (np. narodzinami dziecka, śmiercią bliskich, zmianą pracy) odzwierciedla się w sposobach organizacji opowieści biograficznych. Biograficzne znaczenie pandemii pozostaje jeszcze nie odkryte w kontekście przepracowania przez naszych narratorów doświadczenia kryzysu pandemicznego. Jesteśmy w stanie stwierdzić, w jaki sposób pandemia wpłynęła na obiektywną sytuację rozmówców, ale nadal brakuje nam danych o refleksyjnym wpisaniu tego doświadczenia w indywidualne spojrzenie na własną biografię.
Serdecznie zapraszamy do odwiedzenia strony projektu COV-WORK na Facebook’u, gdzie publikujemy najnowsze informacje dotyczące prowadzonych przez nas badań. Strona znajduje się tutaj: https://www.facebook.com/NCNCOVWORK.
Tekst powstał w ramach projektu NCN OPUS „COV-WORK: Świadomość społeczno-ekonomiczna, doświadczenia pracy i strategie radzenia sobie Polaków w kontekście kryzysu post-pandemicznego”, finansowanie Narodowe Centrum Nauki, nr umowy UMO-2020/37/B/HS6/00479
[1] W odniesieniu do tzw. pytań pandemicznych, ta część wywiadu rozpoczyna się od poproszenia o wspomnienie pierwszych dni w pracy po wybuchu pandemii, co z jednej strony pobudza rozmówcę do wejścia w narracyjny schemat komunikacji, z drugiej, z reguły rozciąga się na szereg aspektów i wydarzeń czasowo i tematycznie rozciągniętych (np.: kwestie relacji ze współpracownikami czy przełożonymi).
