Igrzyska paralimpijskie/paraolimpijskie – twórca, idea i rozwój
W Paryżu 28 sierpnia rozpoczęła się 17. edycja Igrzysk Paralimpijskich. Startuje w nich 4 400 sportowców reprezentujących 182 państwa. Do 8 września – dnia zakończenia zawodów – rozegrane zostaną 22 dyscypliny, w których rozdanych zostanie 549 kompletów medali. Hasło przewodnie obu tegorocznych paryskich Igrzysk brzmi: „Igrzyska szeroko otwarte”.
Co łączy ideę igrzysk paralimpijskich i nasz Uniwersytet? Wrocławski lekarz Ludwig Guttmann.
Od momentu wskrzeszenia idei igrzysk olimpijskich przez barona Pierre’a de Coubertin zawody te stały się wydarzeniem mającym wymiar szczególny, który wykracza poza ramy wyłącznie sportowe, wkraczając na pole zarezerwowane dla polityki czy kultury wysokiej (Senn 1999; Wojtaszyn 2011). Dziś są one największymi i najważniejszymi imprezami sportowymi, należąc do najbardziej rozpoznawalnych wydarzeń na świecie i skupiając na sobie uwagę wielomiliardowej widowni. Aktywność́ sportowa w trakcie nowożytnych zawodów olimpijskich związana jest z dodatkowymi elementami, wśród których wyróżnia się przede wszystkim tzw. etos olimpijski – propaganda wartości humanistycznych i humanitarnych, nośnik różnorodnych walorów cywilizacyjnych i kulturowych – a także symbolikę pokojową. Ważnym elementem igrzysk są intensywne akcje promocyjne i ich wieloaspektowe oddziaływanie, podkreślające doniosłość i wyjątkowość imprezy. Spektakularny charakter imprezy odzwierciedla się również w rozbudowanych ceremoniach otwarcia i zamknięcia, będących show o charakterze paraartystycznym i parasportowym (Kosiewicz 2007), których znaczenie i symbolika są szeroko komentowane i dyskutowane – jak to miało na przykład miejsce w przypadku tegorocznych igrzysk.
Nowożytna idea olimpijska nie byłaby jednak pełna bez uwzględnienia wszystkich sportowców m.in. zawodników z niepełnosprawnościami. Dlatego dopełnieniem tej koncepcji stały się igrzyska paralimpijskie/paraolimpijskie, które organizowane są od 1960 roku. Twórcą idei rywalizacji sportowej osób z niepełnosprawnościami i zawodów paraolimpijskich był wrocławski lekarz sir Ludwig Guttmann. Guttmann urodził się 3 lipca 1899 roku w miejscowości Toszek, wówczas Tost na Górnym Śląsku jako najstarsze z czworga dzieci w zamożnej żydowskiej rodzinie. Kiedy miał trzy lata rodzina przeniosła się do Królewskiej Huty (Königshütte, późniejszy Chorzów), gdzie młody Guttmann zdał w 1917 roku maturę w gimnazjum humanistycznym. Po maturze, pod koniec I wojny światowej, odbywał praktyki w szpitalu, gdzie miał możliwość zajmowania się inwalidami wojennymi. Spotkanie z młodym żołnierzem z uszkodzonym kręgosłupem, który wkrótce zmarł w męczarniach wpłynęło na jego dalsze życiowe wybory (Collmann, Dubinski, Eisenberg 2017). W 1918 roku rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Wrocławskim, a następnie kontynuował je we Freiburgu i Würzburgu. W trakcie studiów angażował się w działalność bractwa niemieckich studentów wyznania mojżeszowego oraz niemiecko-żydowskiego stowarzyszenia turystyczno-krajoznawczego „Kameraden”, którego był współzałożycielem (Walk 1988). W 1923 roku uzyskał tytuł doktora medycyny na podstawie pracy na temat nowotworów tchawicy. Po studiach wrócił do Wrocławia (Breslau), gdzie pracował ze światowej sławy psychiatrą, neurologiem i pionierem neurochirurgii prof. Otfriedem Foersterem, który w latach 1922-1924 leczył wodza radzieckiej rewolucji Włodzimierza Lenina (Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego 1924). W 1928 roku Guttmann wyjechał do Hamburga, gdzie zaproponowano mu utworzenie w jednym z tamtejszych szpitali oddziału neurochirurgicznego, jednak już rok później wrócił do Wrocławia na prośbę prof. Foerstera, u boku którego kontynuował swoją karierę. W 1930 roku habilitował się w zakresie neurologii. W 1933 roku na podstawie ustaw norymberskich został przez nazistów zmuszony do rezygnacji z praktykowania medycyny w aryjskich szpitalach, co zmusiło go do podjęcia pracy neurologa w Szpitalu Żydowskim we Wrocławiu, w którym w 1937 roku został wybrany dyrektorem. W trakcie Nocy Kryształowej 9 listopada 1938 roku znalazło w nim schronienie 63 pacjentów, których uratował przed Gestapo (Collmann, Dubinski, Eisenberg 2017). Podobnie jak innym Żydom, Guttmannowi skonfiskowano paszport i nie pozwolono podróżować, jednak w grudniu 1938 r. otrzymał od ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa rozkaz udania się do Lizbony, aby pomóc w leczeniu przyjaciela dyktatora Portugalii Antonio de Oliveiry Salazara. W drodze powrotnej otrzymał pozwolenie na dwudniowy pobyt w Wielkiej Brytanii. Nawiązał tam kontakt z British Society for the Protection of Science and Learning, które zaoferowało mu stypendium. Wówczas zdecydował się na emigrację wraz z żoną i dwójką dzieci. Rodzina Guttmannów opuściła Niemcy 14 marca 1939 roku (NPHT 2024).
W trakcie pobytu w Anglii Guttmann objął posadę na Uniwersytecie w Oxfordzie, a także w Radcliffe Infirmary i w St Hugh’s College Military Hospital for Head Injuries, natomiast jego żona Else założyła Women’s International Zionist Organisation (NPHT 2024). W 1943 roku Guttmann objął stanowisko dyrektora nowego Narodowego Centrum Urazów Kręgosłupa w Szpitalu Ratownictwa Medycznego w Stoke Mandeville w południowej Anglii. Przyjął to stanowisko pod warunkiem, że będzie mógł leczyć pacjentów według swoich własnych zasad, które odbiegały od przyjętych norm medycznych. Przede wszystkim zmienił podejście do urazów kręgosłupa, uchodzących dotąd za przypadki beznadziejne, starając się je leczyć, redukować związane z nimi niedogodności, a przede wszystkim prowadzić proces rehabilitacji. Ważnym elementem jego metody była aktywność sportowa. W ten sposób powstały nowe dyscypliny sportu uprawiane przez pacjentów m.in. polo na wózkach inwalidzkich (które jednak z powodu jego brutalności zostało zakazane), łucznictwo, siatkówka i koszykówka (Neuhäuser 2021).
Punktem zwrotnym w realizacji idei paraolimpijskiej był rok 1948. To właśnie wówczas w Londynie rozegrano pierwsze powojenne igrzyska olimpijskie. A w oddalonym o około 50 kilometrów od Londynu Stoke Mandeville pacjenci ze szpitala Guttmanna mieli możliwość zmierzenia się z pacjentami z innego szpitala w łucznictwie. W imprezie wzięło udział zaledwie 15 uczestników, ale podjęto decyzję o cykliczności zawodów. W kolejnym roku w zawodach określanych jako Stoke Mandeville Games liczba uczestników wzrosła do 60, reprezentujących 5 szpitali, którzy oprócz łucznictwa mierzyli się również w koszykówce. W roku 1950 zawody rozegrano w ramach Brytyjskiego Festiwalu Sportu w Londynie, dzięki czemu sportowcy z niepełnosprawnościami mogli zaprezentować swoje umiejętności przed 10-tysięczną publicznością (Neuhäuser 2021). Zawody w 1950 roku zapewniły niezbędny rozgłos i zainteresowanie międzynarodowej opinii publicznej. W kolejnych edycjach stale rosła liczba uczestników: w 1952 roku dołączyli zawodnicy z Holandii oraz liczba konkurencji: poza łucznictwem, siatkówką i koszykówką rywalizowano również w szermierce, podnoszeniu ciężarów, bilardzie i pływaniu (Neuhäuser 2021).
Ludwig Guttmann cały czas angażował się w rozwój zawodów i został doceniony przez różne gremia. W 1956 roku Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) przyznał mu Puchar Sir Thomasa Fearnleya za zasługi dla ruchu olimpijskiego, a w 1966 roku otrzymał z rąk królowej brytyjskiej tytuł rycerski (NPHT 2024).
Ostatecznie w dniach 18-25 września 1960 roku w Rzymie odbyły się I Letnie Igrzyska Paraolimpijskie. Uczestniczyło w nich 400 zawodników reprezentujących 23 państwa. Rozegrano 57 konkurencji w 8 dyscyplinach. Wagę zawodów podkreślił fakt, że zostały one oficjalnie otwarte przez prezydenta Włoch Camillo Giardina (Paralympic.org 2024). I Zimowe Igrzyska Paraolimpijskie odbyły się natomiast w dniach 21 – 28 lutego1976 roku w Örnsköldsvik w Szwecji. Od igrzysk w Seulu w 1988 roku zawody paralimpijskie odbywają się w tym samym mieście, w którym rozgrywane są igrzyska olimpijskie.
Pierwotna nazwa zawodów w języku angielskim nawiązywała do określeń „paraplegia” (paraplegic), odnoszących się do urazów kręgosłupa oraz „olimpiada” (Olympic). Wraz z rozszerzeniem zakresu uczestników igrzysk, którzy reprezentują również inne schorzenia, właściwym odniesieniem stał się grecki przyimek para (obok). Oficjalna nazwa Paraolympics Games lub Paralympics Games używana była początkowo zamiennie, jednak z czasem dominująca stała się wersja Paralympics. Ujednolicenie oficjalnej nazwy następowało stopniowo również w innych językach. W lutym 2023 roku także Polski Komitet Paraolimpijski zmienił nazwę na Polski Komitet Paralimpijski i rekomendował używanie tej formy w odniesieniu do igrzysk osób z niepełnosprawnościami. Wprowadzona zmiana miała zapewnić jednakową identyfikację międzynarodową i lepszą rozpoznawalność w skali globalnej (Górecki 2022). Negatywnie do tej zmiany odniosła się Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN, krytykując ją jako błędną i niezgodną „zarówno z polskim systemem językowym, jak i z tradycją” (Rada Języka Polskiego 2024). Ostatecznie jednak przewodnicząca RJP prof. Katarzyna Kłosińska wyjaśniła, że biorąc pod uwagę uwarunkowania międzynarodowe należy uznać poprawność obu nazw: „Należy więc stwierdzić, że poprawne są obie formy: pierwsza (tradycyjna) jest akceptowana społecznie, a druga (nowa) ma akceptację instytucjonalną” (za Kruczyńska 2024).
Reprezentacja Polski zadebiutowała na igrzyskach paraolimpijskich rozegranych w Heidelbergu w 1972 roku. Wystartowało wówczas 20 polskich sportowców, którzy zdobyli 33 medale, co dało im rewelacyjne 6 miejsce w klasyfikacji medalowej (Duński 2000). Od tamtej pory reprezentanci i reprezentantki Polski występowali z sukcesami na wszystkich igrzyskach. W rozpoczętych przed kilkoma dniami zawodach w Paryżu uczestniczy 84 polskich zawodników i zawodniczek (41 kobiet i 43 mężczyzn). Wśród nich 9 osób reprezentuje dolnośląskie kluby: Wojewódzkie Zrzeszenie Sportowe Niepełnosprawnych Start Wrocław (8 osób) i Klub Sportowy Badminton Kobierzyce (1 osoba), mając możliwość zaprezentować swoje umiejętności w 4 dyscyplinach: badminton, kajakarstwo, lekkoatletyka i pływanie (Organisty 2024).
Tekst: Dariusz Wojtaszyn
Prof. Dariusz Wojtaszyn, historyk i politolog, profesor w Katedrze Historii Najnowszej oraz kierownik Pracowni Badań nad Historią Niemieckiego i Europejskiego Sportu w Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego.
Przypominamy, że trwa sprzedaż najnowszej książki WUWr pt. „Piłka nożna na celowniku polityki”, pod redakcją prof. Dariusza Wojtaszyna. Więcej: https://uwr.edu.pl/poniedzialki-z-wuwr-18/
Zachęcamy również do lektury artykułu pt. „Wyścig (nie)Pokoju i inne wyścigi kolarskie w powojennej Polsce” https://uwr.edu.pl/wyscig-niepokoju-i-inne-wyscigi-kolarskie-w-powojennej-polsce/ oraz do zakupu książki „Toksofilos. Szkoła łucznictwa w dwóch księgach” – to polskie wydanie tłumaczone przez dr. hab. Michała Surmę i dr Katarzynę Byłów dedykowane jest pamięci Piotra Goneta — wybitnego łucznika i społecznika, twórcy Wrocławskiego Centrum Łucznictwa Tradycyjnego
——————————————
Bibliografia:
Duński Witold (2000), Od Paryża 1924 do Sydney 2000 – medaliści igrzysk olimpijskich i igrzysk paraolimpijskich, Warszawa: Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych „Start”.
Eisenberg Ulrike, Collmann Hartmut, Dubinski Daniel, Verraten – Vertrieben – Vergessen
Werk und Schicksal nach 1933 verfolgter deutscher Hirnchirurgen, Berlin: Hentrich und Hentrich Verlag.
Górecki Mateusz (2022), Ważna zmiana lingwistyczna. Przymiotnik „paraolimpijski” zamienia się w „paralimpijski”, TVP Sport, https://sport.tvp.pl/64968963/wazna-zmiana-lingwistyczna-przymiotnik-paraolimpijski-zamienia-sie-w-paralimpijski (31.08.2024).
Kosiewicz Jerzy (2007), Czy igrzyska olimpijskie są czymś więcej niż sportem? [w:] Społeczne i kulturowe wartości sportu, pod red. Jerzego Kosiewicza, Warszawa: Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie.
Kruczyńska Anna (2024), Igrzyska paralimpijskie czy paraolimpijskie? Przewodnicząca Rady Języka Polskiego ucina spekulacje,Onet, https://kultura.onet.pl/wiadomosci/igrzyska-paralimpijskie-czy-paraolimpijskie-przewodniczaca-rjp-ucina-spekulacje/24ws1y7?utm_source=pl.wikipedia.org_viasg_kultura&utm_medium=referal&utm_campaign=leo_automatic&srcc=undefined&utm_v=2 (31.08.2024).
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego (1924), Profesorowie przed 1945 r. Otfried Foerster, Multimedialna Baza Danych, http://mbd.muzeum.uni.wroc.pl/dzieje-uniwersytetu/profesorowie-przed-1945-r/otfried-foerster (30.08.2024).
Neuhäuser David (2021), Der Arzt, der die Paralympics erfand, Der Spiegel, https://www.spiegel.de/geschichte/neurologe-ludwig-guttmann-der-arzt-der-die-paralympics-erfand-a-8bac0397-bffc-4c04-9979-0bee7846f15a (31.08.2024).
NPHT (2024), Professor Sir Ludwig Guttmann, National Paralympic Heritage Trust, https://www.paralympicheritage.org.uk/professor-sir-ludwig-guttmann (30.08.2024).
Organisty Błażej (2024), W środę otwarcie igrzysk paraolimpijskich w Paryżu. Wrocław reprezentuje 9 sportowców, Wroclaw.pl, https://www.wroclaw.pl/sport/letnie-igrzyska-paraolimpijskie-paryz-2024-sportowcy-z-wroclawia (31.08.2024).
Paralympic.org (2024), Rome 1960, Paralympic.org, https://www.paralympic.org/rome-1960 (31.08.2024).
Rada Języka Polskiego (2024), Oświadczenie Rady Języka Polskiego w związku z przymiotnikiem „paralimpijski”, Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, https://rjp.pan.pl/?view=article&id=2136:oswiadczenie-rady-jezyka-polskiego-w-zwiazku-z-przymiotnikiem-paralimpijski&catid=109 (31.08.2024).
Senn Alfred Erich (1999), Power, Politics, and the Olympic Games. A history of the power brokers, events and controversies that shaped the Games, Champaign: Human Kinetics.
Walk Joseph et al. (eds.) (1988), Kurzbiographien zur Geschichte der Juden: 1918–1945, Berlin-Boston: K.G. Saur.
Wojtaszyn Dariusz (2011), Sport w cieniu polityki. Instrumentalizacja sportu w NRD, Wrocław: ATUT.
