Kraina Wygasłych Wulkanów Światowym Geoparkiem UNESCO!
Bardzo dobre wieści dotarły do nas z sesji Komitetu Wykonawczego UNESCO, w trakcie której 27 marca 2024 r. ogłoszono przyznanie statusu Światowego Geoparku UNESCO osiemnastu nowym geoparkom z różnych częściach świata, w tym Krainie Wygasłych Wulkanów, oddalonej zaledwie kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Wrocławia.
– Geopark obejmuje swoim zasięgiem większość Gór i Pogórza Kaczawskiego w Sudetach Zachodnich oraz przyległy fragment obszaru przedsudeckiego między Legnicą, Jaworem a Wądrożem Wielkim – opisuje położenie Krainy Wygasłych Wulkanów prof. Piotr Migoń, kierownik Zakładu Geomorfologii w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego na Wydziale Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska UWr.
Profesor Piotr Migoń był naukowym koordynatorem inwentaryzacji i oceny obiektów dziedzictwa Ziemi, kluczowej w procesie starań o status Światowego Geoparku UNESCO. Jest też członkiem Rady Naukowej Geoparku.
Mimo, że Światowych Geoparków UNESCO jest już ponad 200, to tylko trzy znajdują się w Polsce. Wcześniej status ten uzyskały transgraniczny Geopark Łuk Mużakowa (w 2011 r.) i Geopark Świętokrzyski (w 2021 r.).
Czym jest Światowy Geopark UNESCO i dlaczego jest to prestiżowe wyróżnienie?
– Idea geoparków zaczęła kształtować się w latach 90. XX w., a jej głównymi składowymi była promocja walorów przyrody nieożywionej, określanych także jako dziedzictwo Ziemi, rozwój turystyki wykorzystującej te walory i przez to wspieranie rozwoju ekonomicznego na szczeblu lokalnym, w regionach często borykających się z problemami natury demograficznej, społecznej i ekonomicznej – mówi prof. Piotr Migoń.
Pierwsze geoparki powstały pod koniec ubiegłego wieku, a w 2004 r. zaczęła działać Światowa Sieć Geoparków, wówczas zrzeszająca 25 obszarów z kilku państw europejskich oraz Chin. Od 2015 r. geoparki są jednym z programów UNESCO, równoległym do mających dłuższą historię programów Światowego Dziedzictwa i rezerwatów Człowiek i Biosfera. – Geoparki najwłaściwiej byłoby więc określić jako organizacje terytorialne, których głównym zadaniem jest edukacja i wspieranie rozwoju lokalnego poprzez turystykę, w szczególności akcentując ponadprzeciętne walory dziedzictwa Ziemi – mówi nasz naukowiec. – Nie są one natomiast prawną formą ochrony przyrody.
Uzyskanie statusu Światowego Geoparku wiąże się z koniecznością spełnienia wielu wymagań, zarówno odnoszących się do sposobu udokumentowania tego dziedzictwa i jego międzynarodowego znaczenia, jak i do właściwego zarządzania obszarem, dbania o dziedzictwo, zaangażowania społeczności lokalnych, współpracy regionalnej i prowadzenia działalności edukacyjnej.
Przyznanie przez UNESCO statusu Światowego Geoparku dla Krainy Wygasłych Wulkanów jest zatem znaczącym wyróżnieniem w skali globalnej. – To wyraz uznania dla podejmowanych przez społeczność lokalną starań i działań oddolnych, koordynowanych przez Stowarzyszenie Kaczawskie, będące organizacją pozarządową zarządzającą Geoparkiem – podkreśla prof. Piotr Migoń. – Wśród nich niebagatelną rolę odgrywa szeroki program aktywności edukacyjnych, realizowany przede wszystkim w Sudeckiej Zagrodzie Edukacyjnej we wsi Dobków na Pogórzu Kaczawskim, oddanej do użytkowania w 2015 r.
W działaniach na rzecz Geoparku merytoryczne wsparcie zapewniało środowisko naukowe wielu uczelni, w tym związane z Uniwersytetem Wrocławskim, a Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Wrocławskiego podpisał z Geoparkiem oficjalną umową o współpracy.
Z punktu widzenia dziedzictwa Ziemi obszar obejmowany przez Geopark Kraina Wygasłych Wulkanów jest unikatowy w skali Polski. – Jest jedynym, gdzie można zobaczyć pozostałości po burzliwej aktywności wulkanicznej, która miała miejsce w trzech głównych okresach przeszłości geologicznej: w początkach ery paleozoicznej, miedzy 540 a 400 milionami lat temu, we wczesnym permie, około 290 milionów lat temu, oraz około 30–20 milionów lat temu, na przełomie okresów zwanych paleogenem i neogenem – opisuje prof. Migoń. – Te pozostałości to stare skały wulkaniczne, miejscami zadziwiająco ukształtowane w zalegające na sobie „poduszki” powstałe w trakcie podmorskich wylewów, w innych zaś spękane w regularne układy kolumn powstających przez stygnięcie lawy.
Ponieważ skały pochodzenia wulkanicznego są zwykle twarde i odporne na niszczenie, tworzą charakterystyczne wzgórza o kopułowym lub stożkowym kształcie, których w Krainie Wygasłych Wulkanów nie brakuje. – Dawne wulkany nie wyczerpują jednak geologicznego bogactwa regionu – podkreśla prof. Migoń. – W geoparku można zobaczyć skały różnego rodzaju, pochodzące z niemal wszystkich znanych okresów geologicznych, opowiadające historię tworzenia i niszczenia gór, powtarzających się zalewów morskich, zmian klimatu od pustynnego po gorący i wilgotny, nasuwania się lądolodów i panowania pustyni polarnej.
Kraina Wygasłych Wulkanów słynie z występowania rzadkich minerałów i kamieni szlachetnych. W przeszłości była wielokrotnie miejscem działalności górniczej, z której śladami można się spotkać przemierzając kaczawskie szlaki.
Zobaczyć tu można też wyróżniające się formy rzeźby terenu: przełomowe doliny, skaliste jary, wapienne wzniesienia, skałki urozmaicające górskie grzbiety.
– Do zadań Światowego Geoparku UNESCO należy między innymi jak najpełniejsze udostępnienie tych miejsc zainteresowanym turystom – nie tyle w sensie fizycznym, ponieważ dotarcie do nich jest względnie łatwe, ale pod względem interpretacyjnym, tak aby osoby odwiedzające region mogły rozszerzyć swoją wiedzę, zyskać nowe doświadczenia i lepiej zrozumieć złożoność procesów kształtujących naszą planetę – mówi prof. Piotr Migoń.
W odkrywaniu geologicznej przeszłości Krainy Wygasłych Wulkanów i zrozumieniu jej dzisiejszego środowiska ważną rolę odgrywali i nadal odgrywają naukowcy związani z Uniwersytetem Wrocławskim. – Od wielu dziesięcioleci region kaczawski był przedmiotem badań wrocławskich geologów i geografów, a pionierskie koncepcje rozwoju geologicznego Sudetów, zmieniające utarte poglądy, powstały w znacznej mierze wskutek badań w tym właśnie obszarze – opowiada prof. Migoń. – Jest on też wyjątkowo wdzięcznym obszarem do organizowania ćwiczeń terenowych dla studentów, którzy na stosunkowo niewielkim obszarze mają możliwość zetknięcia się z wyjątkową różnorodnością skał, struktur geologicznych, form rzeźby terenu i mozaikowością środowiska geograficznego.
Nie należy zapomnieć także o badaniach botanicznych. Na podłożu skał wulkanicznych tworzą się cenne, nierzadko unikatowe zbiorowiska roślinne, w wielu miejscach zachowały się też quasi-naturalne kompleksy leśne. Z kolei wyjątkowe dziedzictwo historyczne, widoczne zarówno w zabytkowych obiektach architektury, jak i układach przestrzennych miast i wsi, jest odkrywane przez historyków i geografów reprezentujących geografię człowieka. Współczesne przemiany i perspektywy rozwoju są badane przez specjalistów z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej i turystyki. Zdaniem prof. Piotra Migonia lista publikacji naukowych dotyczących tego regionu, a przygotowanych przez pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego, z pewnością liczy ponad 100 pozycji.
Wsparcie naukowców z Uniwersytetu Wrocławskiego dla Geoparku Kraina Wygasłych Wulkanów znajduje wyraz nie tylko w dostarczaniu wiedzy podstawowej. Oprócz profesora Migonia w przygotowaniu inwentaryzacji i oceny obiektów dziedzictwa Ziemi wzięło w niej udział kilku dalszych pracowników Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska: Dawid Białek, Aleksander Kowalski (wówczas doktorant w Instytucie Nauk Geologicznych) i Paweł Raczyński.
– Wspomagamy merytorycznie program edukacyjny realizowany przez Sudecką Zagrodę Edukacyjną, prowadzimy szkolenia dla lokalnych przewodników, a na konferencjach i roboczych spotkaniach geoparkowych wskazujemy na możliwości wykorzystania w praktyce wiedzy podstawowej – wylicza prof. Piotr Migoń. – Przygotowanych zostało także kilka publikacji o charakterze popularnonaukowym i przewodnikowym.
Plany dalszych działań naukowych i aplikacyjnych są obszerne i na pewno związki z Geoparkiem Kraina Wygasłych Wulkanów będą trwać i nadal się rozwijać.
Więcej o sesji Komitetu Wykonawczego UNESCO: (https://www.unesco.org/en/articles/unesco-names-18-new-geoparks)
Oprac. Katarzyna Górowicz-Maćkiewicz
