Muzykalia dawnej biblioteki szkolnej Zgromadzenia św. Urszuli we Wrocławiu. Upowszechnienie zasobu
W roku akademickim 2023/24 dzięki dofinansowaniu przez Ministerstwo Edukacji i Nauki (w ramach programu Społeczna Odpowiedzialność Nauki nr umowy BIBL/SP/0012/2023/01) pracownicy Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu prowadzili prace dokumentacyjne nad otrzymanym w darze, liczącym ponad 1500 jednostek, zbiorem muzykaliów historycznej biblioteki szkolnej Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Unii Rzymskiej we Wrocławiu.
Muzyczna historia wrocławskich Urszulanek
Historia działalności pedagogicznej wrocławskich urszulanek sięga roku 1686. W krótkim czasie po przybyciu do Wrocławia urszulanki, wśród których zawsze znajdowała się grupa sióstr polskiego pochodzenia, rozpoczęły edukację 140 dzieci. Szkoła klasztorna dzieliła się na bezpłatną szkołę elementarną oraz płatną pensję. Taki model edukacji rozwijał się przez kolejne lata, zapewniając kształcenie dziewczynek różnych wyznań. W zachowanej dokumentacji archiwalnej znajdują się wzmianki, że w 1824 r. na 634 uczennice, 422 były wyznania katolickiego, 200 ewangelickiego, a 12 wyznania mojżeszowego. Pomimo niesprzyjających warunków zakon nieustannie rozwijał się i poszerzał swoją działalność edukacyjną. Dekret sekularyzacyjny króla Fryderyka Wilhelma z 1810 r. zmusił urszulanki do opuszczenia wcześniej zajmowanych budynków i przeniesienia się do siedziby skasowanego na mocy wspomnianego dekretu, klasztoru wrocławskich klarysek. Po przystosowaniu się do nowych warunków, wrocławskie urszulanki nieustannie edukowały. W ramach nauki uczennice zdobywały umiejętności przydatne w codziennym życiu mieszczańskim, a także nauczane były języków obcych, przyrody, historii, rysunku oraz śpiewu. O dużym znaczeniu tego ostatniego przedmiotu może świadczyć znaczna ilość zgromadzonego w bibliotece szkolnej materiału muzycznego. Podyktowane to było zarówno profilem nauczania obejmującym naukę śpiewu, jak również potrzebą zapewnienia materiału nutowego niezbędnego dla uczennic należących do kółka muzycznego, z czasem przekształconego w chór szkolny. Niewątpliwie uczennice aktywnie uczestniczyły również w życiu muzycznym szkoły, o czym świadczą rękopiśmienne zbiorki pieśni, powielane różnymi technikami. O dużym znaczeniu edukacji muzycznej w procesie kształcenia świadczyć może również fakt utworzenia w strukturze szkoły specjalnej pracowni muzycznej.
Opracowanie zbiorów muzycznych
Projekt zakładał komputerowe opracowanie oraz udostępnienie w ogólnoświatowych bazach danych informacji o 200 drukach nutowych oraz 200 tytułach pomocniczej literatury muzycznej. Dodatkowo podjęto się opracowania 200 niezwykle cennych muzycznych dzieł rękopiśmiennych. Druki nutowe oraz książki zostały opracowane w formacie MARC21 zgodnie z obowiązującymi międzynarodowymi przepisami katalogowania (RDA – Resource Description and Access). Opisy zaopatrzone zostały w komplet indeksowanych haseł wzorcowych, m.in.: haseł osobowych, korporatywnych, serii oraz charakterystykę przedmiotową (Deskryptory Biblioteki Narodowej – DBN). Utworzone rekordy dokumentów wprowadzone zostały tym samym do ogólnodostępnego katalogu komputerowego Biblioteki Uniwersyteckiej – OPAC (https://katalog.bu.uni.wroc.pl) oraz do międzynarodowego Katalogu OCLC – Worldcat (https://search.worldcat.org/). Wszystkie opisy rękopisów muzycznych znalazły się natomiast w międzynarodowej bazie źródeł muzycznych RISM (Répertoire International des Sources Musicales), która stanowi obecnie najobszerniejszą bazę tego typu na świecie.
Charakterystyka obiektów
Wśród wytypowanych do opracowania w projekcie zbiorów znalazły się rękopiśmienne dzieła muzyczne dedykowane przez wrocławskich kompozytorów dla klasztoru Urszulanek. Jednym z nich jest msza z odręczną dedykacją Ernsta Broëra, organisty, kompozytora i nauczyciela śpiewu we wrocławskim gimnazjum św. Macieja. (il. 1, 2). Wśród tytułów znaleźć można również dzieła o charakterze sakralnym takich wybitnych kompozytorów jak Giovanni Pierluigi da Palestrina, Franz Schubert czy Adam Krieger. Polską muzykę reprezentują dzieła takich twórców jak: Wacław z Szamotuł, Józef Stefani, Feliks Nowowiejski. Przykładem powojennej edukacji propagującej wśród młodych uczennic patriotyzm jest zawarty w rękopiśmiennych śpiewniczkach obok pieśni religijnych utwór pt. Pieśń o domu z muzyką Zygmunta Noskowskiego do słów Marii Konopnickiej. (il.3)
Z kolei, w grupie druków nutowych na uwagę zasługują liczne wydania śląskich wydawców muzycznych, zarówno z Wrocławia, jak i z mniejszych ośrodków regionu. Z oczywistych względów wyróżniają się tutaj utwory wokalne o tematyce religijnej. Przeważają psalmy, msze, ofertoria, kolędy i hymny. Wśród utworów instrumentalnych dominują dzieła na organy lub fortepian i są to głównie małe formy muzyczne takie jak: tria, bagatele, miniatury oraz tańce.
Wśród opracowanych druków znaleźć również można także lżejszą świecką twórczość, czego przykładem może być aranżacja utworu Franza Suppé z uroczą scenką rodzajową nawiązującą do wiejskiego muzykowania. (il.4)
Ostatnią grupą jest bogata kolekcja wydawnictw stanowiących warsztat pomocniczy niezbędny w procesie edukacji muzycznej. Oprócz wydań leksykograficznych i biograficznych oraz pozycji z zakresu harmonii i pedagogiki muzycznej, w zbiorach znalazła się również literatura naukowa z dziedzin pokrewnych muzykologii. Wśród literatury pomocniczej występują tytuły z zakresu szkoły śpiewu, gry na organach oraz innych instrumentach klawiszowych. Znaczną część tego księgozbioru stanowią libretta operowe, wśród których na uwagę zasługuje libretto opery Orfeusz Claudia Monteverdiego ze stylizowaną kartą tytułową. (il.5).
Dzięki realizacji projektu informacja o tej kolekcji weszła w globalny obieg naukowy, stanowiąc ważny przyczynek do podejmowania nowych tematów badawczych. Poprzez fakt zagwarantowania otwartego dostępu do opisów opracowanych obiektów w katalogach komputerowych i bazach danych stanie się też źródłem wiedzy dla przyszłych pokoleń.
Tekst: Mirosław Osowski, Oddział Zbiorów Muzycznych, Biblioteka Uniwersytecka
