Ewelina Kośmider: Ortoreksja psychiczna to w miarę nowe zaburzenie, proszę przybliżyć na czym polega? A może istnieje od dawna, tylko nie  była diagnozowana?

Prof. dr. hab. Anna Brytek-Matera, Instytut Psychologii UWr: Ortoreksja psychiczna nie jest zaburzeniem sensu stricto. Jak dotychczas, nie została uznana ani przez Światową Organizację Zdrowia, ani przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, za odrębną jednostkę nozologiczną. W związku z powyższym nie figuruje w żadnej z obecnie obowiązujących klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych.

Pierwszy tekst na temat ortoreksji psychicznej (orthorexia nervosa) pojawił się w 1997 roku. Amerykański lekarz dr Steven Bratman zdefiniował ortoreksję psychiczną jako nadmierną koncentrację, autor użył określenia „fiksację”, na spożywaniu zdrowego jedzenia. Przy czym warto pamiętać, że prezentowane zachowania żywieniowe wynikają z nadmiernej troski o własne zdrowie. Osoba przejawiająca zachowania ortorektyczne unika spożywania żywności ocenianej przez nią jako niezdrową. Zatem pojęcie „zdrowia” posiada w przypadku ortoreksji psychicznej konotacje czysto subiektywne.

Obecnie, posiłkując się definicją zaproponowaną przez międzynarodowy zespół badawczy The Orthorexia Nervosa Task Force (ON-TF), możemy przyjąć, że ortoreksja psychiczna dotyczy „obsesji na punkcie jakości spożywanej żywności i jej wpływu na zdrowie”.

Klasyfikacja ortoreksji psychicznej jest obecnie przedmiotem debaty wśród badaczy i praktyków. Jedni uważają ją za zaburzenie psychiczne, które powinno być rozpatrywane jako (1) jednostka diagnostyczna odrębna od zaburzeń odżywiania i zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych lub (2) jako spektrum zaburzeń odżywiania lub (3) jako spektrum zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych czy też (4) jako odrębna kategoria zaburzeń odżywiania. Dla innych badaczy ortoreksja jest odzwierciedleniem zdrowego stylu życia. Są i tacy, którzy traktują ją jako utrzymujący się wzorzec zachowania.

Mimo braku konsensusu w środowisku naukowym w zakresie kategoryzacji ortoreksji psychicznej, uważam, co wyartykułowałam w mojej najnowszej książce, że ortoreksja psychiczna jest stanem patologicznym. Ekstremalne skupianie się na zachowaniach żywieniowych w celu osiągnięcia optymalnego zdrowia wpływa negatywnie na funkcjonowanie psychospołeczne osoby. O zaburzonych zachowaniach żywieniowych, oprócz selektywnego wyboru spożywanych produktów ze względu na ich jakość, świadczy również obecność powtarzających się, trudnych do kontrolowania negatywnych myśli dotyczących własnego zdrowia i zdrowego odżywiania się oraz występowanie negatywnych uczuć, np. wywołanych niepokojem lub poczuciem winy z powodu spożycia „niewłaściwego”, tzn. „niezdrowego” produktu. Osoba sukcesywnie eliminuje te produkty czy posiłki, które w jej przekonaniu nie są zdrowe, czyli np. zawierają konserwanty, są wysoko przetworzone, nie są żywnością ekologiczną. Poświęca nadmierną uwagę zarówno samodzielnemu przyrządzaniu posiłków, jak i technikom obróbki żywności (np. unika smażenia). Nieprzestrzeganie własnych zasad żywieniowych potęguje u niej negatywne myśli i przekonania na swój temat, np. „Jestem do niczego, bo nie potrafię osiągnąć mojego celu”.Bez wątpienia zachowania ortorektyczne, nawet jeśli wynikają ze zdrowego zainteresowania odżywianiem, nie sprzyjają zdrowiu. W mojej ocenie, osoby nadmiernie zaabsorbowane wzorcami żywienia subiektywnie definiowanymi przez nie jako zdrowe, wymagają wsparcia oraz pomocy specjalistycznej.

W jaki sposób diagnozuje się tę chorobę? Czy ustalono ostatecznie kryteria diagnostyczne, które zdaje się do niedawna były jeszcze nie do końca określone? Jakie są jej symptomy?

Należy żałować, że mimo wzrastającej od ponad dwóch dekad liczby badań nad zjawiskiem ortoreksji psychicznej, wciąż nie posiadamy jej jednolitej definicji. Istnienie uniwersalnej definicji ortoreksji psychicznej jest kluczowe z kilku powodów: pozwoli nam na uwzględnienie bądź nieuwzględnienie diagnozy ortoreksji psychicznej w obowiązujących systemach klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych, stworzy możliwość odróżnienia nieprawidłowych, czyli patologicznych zachowań żywieniowych od normatywnych zachowań żywieniowych i tym samym umożliwi potwierdzenie bądź wykluczenie wstępnego rozpoznania ortoreksji i podjęcie decyzji o włączeniu odpowiedniego leczenia.

Wciąż brak jest zarówno ujednoliconych kryteriów diagnostycznych ortoreksji psychicznej, jak i tak zwanego „złotego standardu” diagnostycznego. Dlatego wspomniana już wielodyscyplinarna grupa ekspertów (ON-TF) od kilku lat pracuje nad ich ustaleniem. W 2019 roku wskazała trzy podstawowe kryteria diagnostyczne ortoreksji: (1) patologiczne zaabsorbowanie spożywaniem zdrowego jedzenia; (2) występowanie negatywnych emocji i stanów emocjonalnych (np. lęku, poczucia winy, wstydu) w wyniku nieprzestrzegania narzuconych sobie zasad żywieniowych; oraz (3) upośledzenie psychospołeczne w istotnych dla osoby obszarach życia, niedożywienie oraz utrata masy ciała. Profesor Lorenzo Donini wraz z badaczami ON-TF zaproponował w 2022 roku wstępne kryteria diagnostyczne. Kryterium A koncentruje się na definicji, aspektach klinicznych i czasie trwania ortoreksji psychicznej. Kryterium B odnosi się do konsekwencji ortoreksji psychicznej. Kryterium C obejmuje początek ortoreksji psychicznej, podczas gdy kryterium D odnosi się do kryteriów wykluczenia ortoreksji psychicznej. W sumie zostało zaproponowanych 27 kryteriów, wśród których uwzględniono czynniki ryzyka (np. historia zaburzeń odżywiania lub zaburzeń psychicznych w przeszłości), patofizjologię (np. niedobory żywieniowe, zaburzenia hormonalne) a także konsekwencje psychologiczne i kliniczne.

W związku z potrzebą opracowania narzędzia przesiewowego w kierunku ortoreksji psychicznej, zaproponowałam siedem pytań przesiewowych (Orthorexia Nervosa Screening Questions). Dotyczą one głównych cech ortoreksji psychicznej i są zgodne z istniejącymi kryteriami diagnostycznymi opracowanymi przez profesora Thomasa Dunna i dra Stevena Bratmana. Wykorzystuję je w praktyce terapeutycznej w celu oceny ryzyka ortoreksji psychicznej.

Kiedy troska o swoje zdrowie w postaci chęci zdrowego odżywiania przeradza się w chorobę?

W mojej opinii, w przypadku zachowań żywienionych granica między normą a patologią, rozumianą jako stan chorobowy organizmu, jest wyraźna. Nie można określić zdrowym skupianie się wyłącznie na jednym obszarze swojego życia, jednocześnie zaniedbując inne – rodzinne, zawodowe, społeczne.

Jakie są przyczyny tego zaburzenia?

Patogeneza ortoreksji psychicznej nie jest znana. Ze względu na brak badań podłużnych (czyli takich, które polegają na wielokrotnym badaniu tych samych zmiennych w określonych odstępach czasu) służących określeniu i monitorowaniu czynników związanych z występowaniem i utrzymywaniem się ortoreksji psychicznej, brak badań prowadzonych na reprezentatywnych próbkach klinicznych i nieklinicznych a także ze względu na publikację nielicznych studiów przypadku, obecnie nie posiadamy wiedzy na temat czynników ryzyka, wyzwalających i podtrzymujących występowanie ortoreksji psychicznej.

Warto jednak przytoczyć psychospołeczny model ortoreksji psychicznej opracowany przez Sarah McComb i prof. Jennifer Mills. Zgodnie z proponowanym modelem, czynniki psychologiczne i społeczne stanowią czynniki ryzyka ortoreksji psychicznej. Do pierwszej grupy należą; perfekcjonizm, neurotyzm, cechy obsesyjno-kompulsyjne, obecnie występujące lub występujące w przeszłości zaburzenia odżywiania, lęk przed utratą kontroli, restrykcyjne jedzenie, dążenie do szczupłości/internalizacja ideału szczupłej sylwetki oraz podatność na zagrożenie. Z kolei, w drugiej grupie czynników wymieniane jest: życie w kulturze, która stygmatyzuje otyłość, dostęp do żywności organicznej, wyższe dochody, dostęp do badań/wiedzy na temat żywności, pozytywne wzmocnienia od innych osób oraz planowanie/przygotowywanie zdrowych potraw.

Czy to zaburzenie może być uwarunkowane kulturowo lub społecznie?

Istnieją wyniki badań, które dowodzą że gloryfikowanie pewnych praktyk żywieniowych w mediach społecznościowych może wzmacniać przekonania niektórych osób, że tylko „czyste” i „zdrowe” wybory żywieniowe są społecznie akceptowane. Wiemy również, że czas spędzany codziennie w mediach społecznościowych pozytywnie koreluje z ortoreksją psychiczną. Wyniki badań włoskich pokazują, że częstość występowania ortoreksji psychicznej była istotnie wyższa u osób spędzających ponad 60 minut dziennie w mediach społecznościowych (31%) niż u osób spędzających mniej niż 15 minut dziennie (prawie 22%). Niektóre wyniki badań potwierdzają nasilenie występowania objawów ortoreksji psychicznej u kobiet śledzących konta na Instagramie o tematyce dotyczącej zdrowego odżywiania, zdrowia i aktywności fizycznej w porównaniu z osobami, które wykazują mniejsze zainteresowanie tymi treściami. Dodatkowo, częstsze korzystanie z Instagrama jest, przez niektórych badaczy, uważane za czynnik ryzyka rozwoju ortoreksji psychicznej. Chociaż istnieją także wyniki badań wskazujące na brak powiązania korzystania z Instagrama z ortoreksją psychiczną.

Kontekst społeczno-kulturowy związany z oddziaływaniem mediów społecznościowych na ortoreksję psychiczną jest badany od kilku lat, głównie przy zastosowaniu metod badań jakościowych. Ze względu jednak na brak spójnych dowodów empirycznych, aktualnie nie możemy przyjąć, że wyłącznie uwarunkowania społeczno-kulturowe są istotne w rozwoju ortoreksji psychicznej.

Czy ortoreksja częściej występuje wśród kobiet czy wśród mężczyzn?

Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Istnieją wyniki badań, które wskazują, że rozpowszechnienie ortoreksji psychicznej wśród kobiet i mężczyzn jest podobne. Takie, które pokazują, że ortoreksja psychiczna częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Znane są również dane świadczące o większym rozpowszechnieniu ortoreksji psychicznej wśród mężczyzn.

Jakie są skutki tej choroby? Występują zapewne skutki psychiczne i fizyczne, a także społeczne?

Do tej pory jedynie jedno badanie jakościowe oceniało doświadczenia ortoreksji z perspektywy osób, które wyzdrowiały. Ortoreksja psychiczna miała krytyczny wpływ na ich życie emocjonalne i społeczne. Przyczyniła się do nadmiernej koncentracji na jakości spożywanej żywności, negatywnych stanów emocjonalnych (np. lęku przed wyborami żywieniowymi), a także izolacji społecznej i negatywnych relacji interpersonalnych w zakresie relacji rodzinnych, partnerskich i przyjacielskich. Osoby chorowały na zaburzenia odżywiania przed rozwojem ortoreksji psychicznej lub w jej trakcie, przejawiały także zachowania kompensacyjne, np. objadanie się z przeczyszczaniem, pomijanie posiłków. U większości osób występowały obawy dotyczące masy ciała. Osoby zgłaszały również problemy fizyczne, np. bezsenność, problemy żołądkowo-jelitowe, jak i psychiczne, np. obniżony nastrój, nasilony stres emocjonalny.

Jak można leczyć ortoreksję?

Ze względu na brak badań dotyczących skuteczności leczenia ortoreksji psychicznej, trudno jest zaproponować odpowiednią pomoc. W literaturze istnieje niewiele prac dotyczących tego obszaru. Najczęściej proponowana jest terapia poznawczo-behawioralna, ze względu na obecność cech klinicznych wspólnych dla ortoreksji psychicznej i jadłowstrętu psychicznego lub zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego. Ta forma terapii pozwala osobie nauczyć się identyfikować i modyfikować negatywne treści poznawcze na temat jedzenia i zdrowia oraz regulować negatywne emocje, które często występują w wyniku odstępstw od zaplanowanej diety. Dla przykładu, przed rozpoczęciem terapii osoba może być przekonana, że jeśli nie spożyje posiłku składającego się wyłącznie z naturalnych składników, jej stan zdrowia ulegnie znacznemu pogorszeniu. Terapia pozwala osobie uświadomić sobie swoje zniekształcenia poznawcze i dostrzec ich wpływ na doświadczane emocje i zachowanie.

W leczeniu ortoreksji psychicznej badacze zwracają uwagę przede wszystkim na działanie zespołów wielospecjalistycznych (psychoterapeutów, dietetyków, lekarzy). Proponowane jest między innymi wykorzystanie psychoedukacji w zakresie odżywiania i zdrowia – w celu zminimalizowania fałszywych przekonań na temat żywności i zdrowia, wykorzystanie restrukturyzacji poznawczej (czyli identyfikowanie i kwestionowanie przez osobę swoich zniekształconych myśli) w celu zminimalizowania dychotomicznego myślenia (również nazywanego myśleniem biało-czarnym, np. „Albo jem wyłącznie produkty organiczne, albo jem wszystkie”) nadmiernej generalizacji (np. „Nie udało mi się dzisiaj przyrządzić potrawy w odpowiedni sposób, na pewno nie uda mi się zdrowo odżywiać w przyszłości”) i innych zniekształceń poznawczych dotyczących jedzenia i zdrowia.

Dodatkowo, poradnictwo żywieniowe – w celu przywrócenia zdrowej i zrównoważonej relacji z jedzeniem, intuicyjne podejście do jedzenia (czyli jedzenie zgodne z potrzebami organizmu, np. spożycie posiłku w wyniku uczucia głodu, pojawienie się uczucia sytości i zaprzestanie jedzenia) – w celu przezwyciężenia sztywnych zasad dietetycznych i przyjęcia bardziej uważnego i bezstronnego podejścia do jedzenia oraz leczenie oparte na uważności (np. podczas spożywania posiłku, skupianie swojej uwagi wyłącznie na tej czynności) – w celu zapewnienia zdrowej relacji z jedzeniem i dobrego samopoczucia psychicznego są uważane za obiecujące metody wykorzystywane w kompleksowym leczeniu ortoreksji psychicznej.

Czy trudno przekonać osobę chorującą na ortoreksję do podjęcia leczenia?

Trudność z podjęciem leczenia wynika z egosyntoniczności ortoreksji psychicznej. Podobnie jak w przypadku jadłowstrętu psychicznego, osoby z ortoreksją psychiczną nie postrzegają własnych objawów jako dysfunkcyjnych. Negują istnienie choroby, stąd też cechuje je niska motywacja do podjęcia leczenia.

Osoby z ortoreksją psychiczną mogą być bardziej skłonne do podjęcia leczenia ze względu na obawy o swoje zdrowie. Poszukiwanie pomocy związane będzie z próbą rozwiązania problemów zdrowotnych oraz poprawą zdrowia i samopoczucia. Innymi słowy, motywem podjęcia pracy terapeutycznej nie będą trudności wynikające z zachowań żywieniowych, ponieważ te postrzegane są przez osobę jako normatywne i zdrowe.

Czy ortoreksja wiąże się z innymi zaburzeniami

Ortoreksja psychiczna może współwystępować z innymi zaburzeniami. Niektóre wyniki badań wskazują na związek pomiędzy ortoreksją psychiczną a symptomami jadłowstrętu psychicznego, zaburzeń depresyjnych, zaburzeń lękowych oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego.

Ortoreksja psychiczna, podobnie jak jadłowstręt psychiczny, charakteryzuje się nadmiernym zaabsorbowaniem jedzeniem, przestrzeganiem ograniczeń żywieniowych, wysokim poziomem perfekcjonizmu, potrzebą kontroli oraz sztywnością zachowania. Posiłkując się wynikami systematycznego przeglądu literatury, który wykazał, że ortoreksja psychiczna jest związana z cechami jadłowstrętu psychicznego, głównie w zakresie zachowań restrykcyjnych oraz motywacji do kontroli masy ciała, ale nie jest powiązana z niezadowoleniem z ciała, uważam, że ortoreksja psychiczna może stanowić odrębne zaburzenie odżywiania.

Jest Pani pionierką jeśli chodzi o badanie tego zaburzenia, od kiedy zajmuje się Pani tym zagadnieniem?

Dwanaście lat temu opublikowałam pierwszy artykuł naukowy (o charakterze poglądowym) na temat ortoreksji psychicznej. Nawiązałam również współpracę z profesorem Lorenzo Doninim z Uniwersytetu Rzymskiego „La Sapienza”, której efektem była publikacja polskiej adaptacji kwestionariusza ORTO-15, niezwykle popularnego wówczas narzędzia do badania ortoreksji psychicznej. W 2015 roku, na zaproszenie Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA), polska wersja kwestionariusza ORTO-15 została włączona do bazy APA PsycTESTS. W kolejnych latach kontynuowałam badania naukowe, głównie w zakresie analizy psychologicznych czynników współwystępujących z ortoreksją psychiczną zarówno w grupie klinicznej (pacjenci z zaburzeniami odżywiania), jak i populacji ogólnej. Zwieńczeniem moich dotychczasowych, wieloletnich poszukiwań i dążeń badawczych, w tym jakże ciekawym obszarze, jest monografia naukowa Orthorexia Nervosa: Current Understanding and Perspectives.

Jakie wyzwania stoją przed badaczami zajmującymi się ortoreksją psychiczną?

Wyjaśnienia wymaga „natura” ortoreksji psychicznej. Jako badacze i specjaliści pracujący z pacjentami musimy odpowiedź sobie na pytanie jakiego rodzaju „zaburzeniem” jest ortoreksja psychiczna. Czy należy ją traktować jako odrębną jednostkę nozologiczną, jako nowe zaburzenie odżywiania? Czy też należy rozumieć ortoreksję psychiczną jako „manifestację” jadłowstrętu psychicznego lub jako inne określone zaburzenia jedzenia i odżywiania się? Konieczne jest odróżnienie zachowań ortorektycznych od normatywnych zachowań żywieniowych, które promują zachowania prozdrowotne. Kolejnym wyzwaniem jest stworzenie uniwersalnego narzędzia diagnostycznego do oceny ortoreksji psychicznej.

Uważam, że zrozumienie ortoreksji psychicznej wymaga wielu badań – nie tylko ze względu na wartość naukową, ale przede wszystkim ze względu na wartość kliniczną.

***********

Prof. dr hab. Anna Brytek-Matera – psycholog i terapeuta poznawczo-behawioralny, kierownik Zakładu Psychologii Żywienia, Laboratorium Badań nad Zachowaniami Żywieniowymi (EAT Lab) oraz studiów podyplomowych Psychodietetyka w Instytucie Psychologii. Pełni funkcję Członka Komisji Żywienia Osób Dorosłych i Starszych Komitetu Nauki o Żywieniu Człowieka PAN.

Autorka ponad 160 prac naukowych na temat ortoreksji psychicznej, zaburzeń odżywiania, otyłości i nieprawidłowych zachowań żywieniowych. Należy do grona 2% najczęściej cytowanych naukowców na świecie (World’s TOP 2% Scientists; the single-year impact list: 2021, 2022, 2023).

Wykładała w Paul Verlaine University – Metz, University of Nantes, University of Bordeaux, University of Pavia, University of Padova, University of West London, Western Sydney University, The University of Tokyo oraz Stanford University. Była profesorem wizytującym w Western Sydney University oraz badaczem wizytującym w University of Bordeaux. Obecnie, jako badacz wizytujący, realizuje projekt naukowy w Department of Psychosomatic Medicine, The University of Tokyo Hospital
oraz The University of Tokyo, Department of Stress Sciences and Psychosomatic Medicine, Graduate School of Medicine.