Z Hólaru do Wrocławia. Biblia islandzka w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej
Banknot o nominale 50 koron islandzkich z 1981 roku przedstawia popiersie dostojnego mężczyzny w szatach duchownego, pochylonego nad rękopiśmienną księgą. Na odwrocie banknotu umieszczono scenę, ukazującą drukarzy przy pracy w XVI-wiecznym warsztacie typograficznym. Wizerunki umieszczone na środku płatniczym Islandii nie są przypadkowe i nawiązują do wydarzenia, które odegrało doniosłą rolę w rozwoju kultury i piśmiennictwa tego kraju.
Mężczyzna uhonorowany podobizną na banknocie to Gudbrandur Thorláksson (1541-1627), matematyk i kartograf, od roku 1570 przez kolejne 56 lat piastujący stanowisko biskupa luterańskiego w miejscowości Hólar. Starał się rozpropagować i umocnić w swoim kraju naukę Lutra poprzez szeroką edukację i wydawanie publikacji religijnych (sam był autorem ponad 80 prac). W historii Islandii zapisał się przede wszystkim jako wydawca pierwszej Biblii w języku narodowym. Ukazała się ona w 1584 roku, w nakładzie 500 egzemplarzy, stanowiąc efekt dwóch lat pracy siedmiu drukarzy. Thorlaksson był nie tylko inicjatorem edycji i wydawcą, ale także tłumaczem tekstu Starego Testamentu na język islandzki. Jego autorstwa są również wykorzystane w druku ozdobne drzeworytowe inicjały oraz inne drobne ornamenty, pojawiające się na kartach. Od imienia biskupa Thorlakssona biblia nazywana jest „Biblią Gudbrandura”. Każdy kościół zobowiązany był do nabycia egzemplarza. Biblia odegrała bardzo ważną rolę nie tylko w rozwoju luteranizmu, ale miała istotny wpływ na kształtowanie się i utrwalenie ciągłości języka islandzkiego.
Jeden z 500 egzemplarzy tej rzadkiej edycji przechowywany jest w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (sygn.556538). Trudno dzisiaj stwierdzić, w jaki sposób trafił z dalekiego Hólaru do miasta nad Odrą. Dawne katalogi potwierdzają obecność tego druku już w połowie XVII w. w zbiorach biblioteki przy kościele św. Bernardyna. Zapewne pozyskanie egzemplarza było efektem szerokich kontaktów śląskich pastorów protestanckich. Zachowany we Wrocławiu egzemplarz posiada wartość szczególną – na stronie tytułowej widnieje rękopiśmienna dedykacja dla pierwszego właściciela, podpisana przez samego Gudbrandura Thorlakssona. Ponadto na wielu kartach w islandzkim tekście widnieją naniesione jego ręką poprawki korektorskie.
Egzemplarz z Biblioteki Uniwersyteckiej posiada piękną i w wyjątkowo dobrym stanie zachowaną oprawę. Stała się ona podstawą skrupulatnych badań (żmudne porównywanie każdego elementu stempli, plakiet, itp), które pozwoliły zidentyfikować introligatora. Wiele lat poświęcił temu zagadnieniu mieszkający w Paryżu Sveinbjörn Blöndal, a efekty badań zaprezentował w swojej pracy Jurin bókbindari og band hans á Guđbrandsbibíunni, (Reykjavík, 2023). Publikacja wydana została przez autora własnym kosztem w nakładzie 30 numerowanych egzemplarzy, a zamysłem było przekazanie druku islandzkim instytucjom kultury. Biblioteka Uniwersytecka otrzymała w darze egzemplarz publikacji oznaczony numerem 28.
Dzięki pracy Sveinbjörna Blöndala wiemy, że biskup Thorlaksson, wydawca pierwszej islandzkiej Biblii wydrukowanej w Hólarze w 1584 r., sprowadził introligatora o nazwisku Jurin ze znanego warsztatu Zachariasa van Collena w Hamburgu. To właśnie Jurin oprawił pewną część nakładu Biblii Gudbrandura w charakterystycznym wówczas stylu niemieckim. Jego prace cechuje bogata ornamentyka i precyzja wykonania. Ten ceniony rzemieślnik odegrał kluczową rolę w rozwoju islandzkiego introligatorstwa. Kiedy opuścił Islandię w 1586 r., biskup Gudbrandur odkupił zapewne niektóre z jego narzędzi dla miejscowej introligatorni. Dowodzą tego odbicia stempli, widniejące na oprawach książek wydrukowanych na początku lat dziewięćdziesiątych XVI wieku i oprawionych w Hólar. Można je nawet znaleźć na oprawach książek wydrukowanych ponad sto lat po opuszczeniu Islandii przez Jurina.
Introligator Jurin i jego oprawy islandzkiej Biblii z 1584 r.
Jest dobrze udokumentowane, że biskup Gudbrandur Thorlaksson, wydawca pierwszej islandzkiej Biblii wydrukowanej w Hólar w 1584 r., sprowadził introligatora z warsztatu Zachariasa van Collena w Hamburgu, aby przybył na Islandię i oprawił Biblię. Trudno było jednak zidentyfikować twórczość introligatora Jurina na zachowanych kopiach tzw. Biblii Gudbranda. Niedawno na Uniwersytecie Wrocławskim odkryto wyjątkowo dobrze zachowany egzemplarz, wyraźnie oprawiony przez Jurina; egzemplarz znajdował się w bibliotekach wrocławskich od połowy XVII w. Oprawa egzemplarza wrocławskiego utrzymana jest w charakterystycznym wówczas stylu niemieckim, z deseniem panelowym na okładkach nad drewnianymi deskami i rulonami służącymi do dekoracji. Cztery rulony to (A) charakterystyczny zwój wieńca na obrzeżu panelu; (B) większy zwój biblijny przedstawiający Chrystusa Zbawiciela, św. Piotra, św. Pawła i Mojżesza, każdy w ramce i z dekoracjami kwiatowymi pomiędzy nimi; (C) wałek medalionowy z dwoma znakami identyfikacyjnymi domów („hausmarken”), dwoma herbami (w tym trzema wieżami Hamburga) i czterema głowami nieznanych osób; oraz (D) mniejszy zwój biblijny przedstawiający Chrystusa, św. Jana, św. Pawła i króla Dawida, z inskrypcjami pod każdą postacią. W rolce D w polu Św. Jana wybite są maleńkimi literami inicjały „Z V C”; to musi oznaczać Zachariasa van Collena. Chociaż w literaturze opisana jest rolka D z inicjałami, nie wiadomo, co one oznaczają. Na rolce C wybite są inicjały „H W” i „G L”; w literaturze opisano rolki z tymi inicjałami i ich znaczenie, ale nie jest jasne, czy mają one zastosowanie do rolki używanej przez Jurina, ponieważ style są bardzo różne. Począwszy od zwojów, które wykorzystano na egzemplarzu we Wrocławiu, można zidentyfikować inne zachowane egzemplarze Biblii Gudbranda, w których znajdują się wszystkie lub niektóre zwoje Jurina. Oprawa egzemplarzy znajdujących się w bibliotece Johna Hopkinsa w Stanach Zjednoczonych oraz w Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel w Niemczech wydaje się identyczna z egzemplarzem wrocławskim, choć ich stan nie pozwala na jednoznaczne stwierdzenie. Są więc najprawdopodobniej związane przez samego Jurina. Dwa egzemplarze, tzw. egzemplarz Kristiny w Muzeum Narodowym w Islandii oraz egzemplarz będący własnością prywatną na Islandii, posiadają inny wałek medalionowy niż ten na egzemplarzu we Wrocławiu, co rodzi pytanie, czy były one oprawiane przez Jurina. Dwie inne kopie, tzw. kopia Hálsa w Muzeum Narodowym i kopia w Bibliotece Miejskiej w Linköping w Szwecji, mają wspólne narzędzia z kopią wrocławską, ale mają inaczej zdobione środkowe ramy. Oprawa tych dwóch egzemplarzy jest również gorszej jakości; w artykule argumentuje się, że mogli być związani przez ucznia i następcę Jurina w introligatorni Hólar, a dowody z dokumentów potwierdzają to przypuszczenie. Kiedy Jurin opuścił Islandię w 1586 r., biskup Gudbrandur odkupił kilka narzędzi introligatorskich dla introligatorni Hólar, w tym jeden zwój wieńca, jak podano w dokumentach. Jednakże duży zwój biblijny i zwój medalionowy musiały zostać zakupione, ponieważ widnieją na oprawach książek wydrukowanych na początku lat dziewięćdziesiątych XVI wieku i oprawionych w Hólar; można je nawet znaleźć na oprawach książek wydrukowanych ponad sto lat po opuszczeniu Islandii przez Jurina. Jurin odegrał kluczową rolę w historii islandzkiego introligatorstwa. Wprowadził to rzemiosło na Islandię i dał dobry przykład swoimi dobrej jakości wiązaniami. Zapoczątkowany przez niego niemiecki styl introligatorski dominował na Islandii przez dwieście lat, a nawet dłużej.
Skany:
- Przednia okładzina Biblii Gudbrandura autorstwa introligatora Jurina.
- Karta tytułowa Biblii islandzkiej z 1584 r. z rękopiśmienną dedykacją biskupa Gundbrandura Thorlakssona.
Oprac. Weronika Karlak, Oddział Starych Druków, Biblioteka Uniwersytecka
