Krajobrazy sakralne historią pisane – projekt naukowy
O pilotażowych, multidyscyplinarnych badaniach cmentarzy przykościelnych na terenie pogranicza polsko-czeskiego opowiadają nasze badaczki z Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego dr hab. Alicja Krzemińska i dr inż. Anna Zaręba. Wynik badań prezentowane są w postaci artykułów naukowych, prelekcji popularnonaukowych oraz organizowanej cyklicznie wystawy fotograficznej, która będzie prezentowana do końca 2025. Pierwsza wystawa odbyła się w czerwcu 2024 roku, a teraz będzie kolejna – w Międzylesiu 25 października 2024 roku.
O pilotażowych, multidyscyplinarnych badaniach cmentarzy przykościelnych na terenie pogranicza polsko-czeskiego opowiadają nasze badaczki z Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego dr hab. Alicja Krzemińska i dr inż. Anna Zaręba. Wynik badań prezentowane są w postaci artykułów naukowych, prelekcji popularnonaukowych oraz organizowanej cyklicznie wystawy fotograficznej, która będzie prezentowana do końca 2025. Pierwsza wystawa odbyła się w czerwcu 2024 roku, a teraz będzie kolejna – w Międzylesiu 25 października 2024 roku.
Skąd zainteresowanie akurat tą tematyką?
Dr hab. Alicja Krzemińska z Zakładu Geomorfologii, w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego na Wydziale Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska UWr: – Pierwsze badania były czystym przypadkiem. Prowadząc badania terenowe zauważyłyśmy na jednym z małych cmentarzy w Lesicy, rozkopane nagrobki i dużą destrukcję. Zaciekawiło nas to i przy okazji realizacji innego tematu zaczęłyśmy odwiedzać te tereny. I jakoś tak się zaczęła ta nasza fascynacja.
Pierwsze badania?
– Były to badania dotyczące małych cmentarzy w gminie Międzylesie. W roku 2008 napisałyśmy wspólną monografię pt.: „Przemijające krajobrazy – przykościelne cmentarze Gminy Międzylesie (A. Krzemińska, A. Zaręba, A. Grochowska).
Wtedy zobaczyłyśmy jak dużo jest do zrobienia i jak bardzo złożony jest to problem. Nie tylko dotyczący krajobrazu, architektury ale również środowiska.
Co to znaczy?
– Przykładowo, wycięte drzewa powodowały zmiany warunków wodnych, a to na jednym z cmentarzy spowodowało obsunięcie się skarpy i niebezpieczeństwo zapadnięcia się grobów. Poza tym porażało nas trochę to, że nikt się nie interesował często niesamowitymi pod względem architektonicznym pomnikami, płytami nagrobnymi, czy epitafiami. To był niesamowity świat. Jak z zaczarowanego ogrodu. Tajemniczy. Znalazłyśmy na tych malutkich cmentarzach wiele przysłowiowych „perełek”. Potem minęło trochę czasu, szukałyśmy funduszy ale temat jakoś nie był „chwytliwy” i dopiero dwa lata temu udało nam się uzyskać finansowanie projektu. Rozpoczęłyśmy z rozpędu badania aż 105 cmentarzy. Często zapomnianych.
Cmentarze są nieodłącznym elementem krajobrazu pełnym symboli związanych z sacrum. Czy podczas badań zmieniło się pani postrzeganie tych miejsc?
– Tak, trochę. Nabrałyśmy jeszcze więcej szacunku do tych miejsc. Czytając nagrobki, to tak jakbyśmy czytały historię ludzi tutaj mieszkających kiedyś i całkiem niedawno. Można było wyobrazić sobie ten teren i wieś jaka była dawniej. Cmentarze są strefą, która jakby sama z siebie wymaga szacunku. Zauważyłyśmy, że wchodząc na cmentarz automatycznie wyciszamy się. Nostalgia, szacunek, zrozumienie.
A do tego piękna roślinności. Czasami niesamowita. Zlokalizowałyśmy np. drzewo pomnikowe – lipę, której pierśnica wynosiła ponad 9 m. Niesamowita! I niektóre aleje drzew cudowne!
Czy różnią się badane obiekty? Od czego zależy ich układ.
– Oczywiście, te cmentarze różnią się od siebie wielkością, pomimo tego, że są najczęściej i tak raczej małe, różnią się też stopniem przekształcenia, liczbą nagrobków, w tym szczególnie nagrobków historycznych i na terenach przygranicznych liczbą nagrobków byłych czeskich lub/i niemieckich mieszkańców. Różnią się stopniem dewastacji, sposobem zagospodarowania jeśli chodzi o zieleń, układem alei, obecnością małej architektury, tj. kostnice, ossarium, mauzolea, oraz obecnością bram, murów, ogrodzeń itp. Cmentarze przykościelne mają bardzo wyraźnie zaznaczoną obecność religijnej symboliki ze względu na bliskość budynku kościoła i wyznania. Poza tym różnice wynikają z historii, lokalizacji na terenie wsi, fizjografii oraz potrzeb społeczności, które te cmentarze obsługują.
Czym cmentarze są dla małych społeczności, czym równią się od tych dużych, miejskich?
– To inny świat. Przede wszystkim chodzi o aspekty socjologiczne. To świat, w którym małe społeczności nie są anonimowe w przeciwieństwie do cmentarzy miejskich, które są po prostu duże i nie tylko można się na ich terenie zgubić ale również ludzie przychodzący na te cmentarze raczej się nie znają. W porównaniu z cmentarzami miejskimi, małe przykościelne cmentarze to prawdziwe perełki. Różnią się one również od cmentarzy wiejskich, które od XVIII wieku są lokalizowane ze względów sanitarnych poza terenem wsi. Więc choćby z tego względu są one wyjątkowe bo są zlokalizowane w centrum wsi. Przykościelne cmentarze jak sama nazwa mówi otaczają kościół dookoła i tu strefa sacrum jest mocniej zaakcentowana i bardziej czytelna. Te cmentarze również różnią się od siebie krajobrazowo – szczególnie na terenie pogranicza polsko-czeskiego
A same nagrobki? Co mówią o ich twórcach i o najbliższych osoby tam pochowanej?
– Znalazłyśmy na terenie cmentarzy wiele ciekawych i unikalnych nagrobków, epitafiów, które opowiadają historię o społecznościach oraz o konkretnych osobach. Najciekawsze są oczywiście epitafia. Na naszym terenie badawczym – przypomnijmy, są to tereny pogranicza polsko-czeskiego w granicach woj. Dolnośląskiego – znajduje się wiele barokowych, niezwykle ozdobnych epitafiów. Czasami na jednym cmentarzu możemy znaleźć np. kilkanaście takich egzemplarzy, co robi ogromne wrażenie. Takie epitafia opowiadają historię o ludziach, o szacunku, miłości, pamięci, o grupach zawodowych.
Wyjątkowym przykładem jest cmentarz we wsi Miłków, gdzie na ścianie kościoła umieszczone są piękne i wyjątkowe barokowe epitafia, które poświęcone są członkom niezwykłej organizacji cechowej – laborantom karkonoskim, z którymi związana jest bardzo ciekawa historia… Możemy tu snuć wiele opowieści na ten temat.
Sam projekt badawczy czy się charakteryzuje?
– Projekt jest chyba inny, niż pozostałe projekty zajmujące się zagadnieniami nazwijmy to „cmentarnymi”. Dlaczego? Ponieważ pracował nad nim zespół multidyscyplinarny. To znaczy, pracował z nam oczywiście historyk, specjalizujący się w badaniu historii tych terenów, architekt krajobrazu i planista oraz specjalista z ochrony środowiska.
Dlaczego taki skład?
– Dlatego, że tereny tych małych wiejskich cmentarzy mają oddziaływanie na przestrzeń w sposób wieloraki. Są to krajobrazy sakralne historią pisane z ciekawą architekturą. I te tereny połączone są funkcjonalnie w strukturze wsi. Poza tym ze względu na to, że na terenie cmentarzy występuje dużo zieleni, drzew – często zabytkowych, to tereny te są cenne dla przyrody będąc np. częścią korytarzy ekologicznych, czy też biocentrów.
Nasz projekt jest więc kompleksowym opracowaniem dotyczącym cmentarzy przykościelnych. To, że prace prowadził multidyscyplinarny zespół jest wartością dodaną projektu.
Jaki był cel badań? I co dalej?
– Celem badań była wstępna inwentaryzacja i analiza cmentarzy przykościelnych na ternie pogranicza polsko-czeskiego w granicach województwa dolnośląskiego. Są to pierwsze, właściwie skryningowe, pilotażowe badania, które mamy nadzieję, będą prowadzone nadal w następnych latach. Poza tym projekt będzie nadal żył przez co najmniej najbliższe kilka lat poprzez popularyzację tematu, poprzez media społecznościowe, które prowadzimy, poprzez FB, jak również dedykowaną projektowi stronę internetową.
Do końca 2025 roku będziemy w gminach prezentować nasze wyniki badań w postaci wystaw fotograficznych i prelekcji popularnonaukowych. Pierwsza wystawa już się odbyła w czerwcu 2024 roku, a teraz będzie następna w Międzylesiu 25 października 2024 roku. Czyli projekt będzie nadal oddziaływał na społeczeństwo. Stąd też jest to swoista wartość dodana wynikająca z realizacji tego projektu.
Zachęcamy do zapoznania się z wynikami badań.
********************
Tytuł opisywanego projektu: Wiejskie przykościelne cmentarze pogranicza polsko-czeskiego w krajobrazie woj. Dolnośląskiego. Finansowany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki, Program Nauka dla Społeczeństwa, obszar badawczy: Humanistyka-Społeczeństwo-Tożsamość ; przyznana kwota na badania: 485 978, 00 PLN.
Zespół projektowy:
Dr hab. ALICJA KRZEMIŃSKA, Dr inż. ANNA ZARĘBA, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Wydział Nauk o ziemi i Kształtowania Środowiska UWr
Dr inż. ANNA DZIKOWSKA, Zakład Bezpieczeństwa i Ratownictwa Technicznego, Akademia Wojsk Lądowych im. Gen. Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu
Dr KAMIL PAWŁOWSKI, historyk, działacz z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego, Wojewódzki Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu Delegatura w Wałbrzychu.
Prace badawcze prowadzono na terenie gmin wiejskich i miejsko-wiejskich pogranicza polsko-czeskiego w woj. Dolnośląskim. Badania te bardzo dobrze wpisują się w nurt badań nad spuścizną krajobrazów kulturowych przykościelnych wiejskich cmentarzy terenów strefy przygranicznej, a wymiar tych badań będzie również istotny w skali kraju.
Wyniki badań można śledzić na FB pod adresem: https://www.facebook.com/pwcmentarze
na X.com pod adresem: https://x.com/pwcmentarze.
Obecnie budowana jest strona internetowa/portalu wiedzy na temat 105 badanych przez zespół cmentarzy. Stronę niebawem będzie można znaleźć pod adresem: www.pwcmentarze.uwr.edu.pl
Oprac. Katarzyna Górowicz-Maćkiewicz
