Społeczna Odpowiedzialność Nauki – program MEIN realizowany w BUWr
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu została beneficjentem środków przyznawanych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w 2023 roku w ramach programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki – Wsparcie dla bibliotek naukowych” w wysokości 158 330 PLN zł. Otrzymane finansowanie pozwoliło na zrealizowanie 2 projektów: (1) Kolekcja księgozbioru rodziny Potockich z Krzeszowic. Rozbudowa katalogu komputerowego BUWr oraz (2) Silesiaca i Lusatica – upowszechnienie unikatowych czasopism Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.
Pracownicy Oddziału Wydawnictw Zwartych oraz Oddziału Wydawnictw Ciągłych Biblioteki Uniwersyteckiej podjęli się retrospektywnego, kompleksowego opracowania komputerowego księgozbioru z kolekcji rodziny Potockich z Krzeszowic oraz wybranych tytułów czasopism z kolekcji śląsko-łużyckiej Biblioteki.
Pierwszy z projektów zakładał wyselekcjonowanie i opracowanie 1200 egzemplarzy wydawnictw zwartych, będących częścią historycznej kolekcji rodziny Potockich z Krzeszowic. Książki te ukazywały się od początku XIX stulecia do lat 40. XX wieku. Kolekcja rodziny Potockich z Krzeszowic, aktualnie rozproszona w różnych instytucjach bibliotecznych, muzealnych i archiwalnych, jest przykładem bardzo dobrze zachowanego polskiego przedwojennego zbioru arystokratycznego. Budowana była przez rodzinę na przestrzeni ponad stulecia – od 1822 roku, kiedy to wyłoniła się linia krzeszowicka rodu Potockich, aż po rok 1946, w którym zbiory przeszły pod zarząd państwa. W latach 1948 – 1949 ich część trafiła do Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu; inne fragmenty przechowuje Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Jagiellońska. Zdecydowana większość pozycji należących do tej kolekcji pochodzi z okresu autonomii galicyjskiej (ok. 1867 – 1918), dzięki czemu tworzy interesujący obraz rzeczywistości literackiej i kulturowo-społecznej tamtych dni.
Tematyka kolekcji jest bardzo różnorodna: odzwierciedla zainteresowania posiadaczy, ich podróże i fascynacje, ale też ówczesną sytuację polityczną. W miarę upływu lat zbiór wzbogacały także dary otrzymywane przez Potockich oraz depozyty pochodzące z zasobów zaprzyjaźnionych kolekcjonerów. Obejmuje on zatem pozycje z tak różnych dziedzin, jak medycyna, nauki ścisłe, historia, religia i filozofia, agronomia i hodowla zwierząt, geografia, działalność przemysłowa, ekonomia, prawo. Znaczącą część kolekcji stanowi literatura religijna i dewocyjna. Zaliczają się do niej pozycje o rozmaitym charakterze – od modlitewników, zbiorów pieśni oraz pism katechetyczno-dydaktycznych, przez kazania i przemowy wygłaszane podczas ważnych uroczystości kościelnych, aż po prace historyczne bądź biograficzne poświęcone zagadnieniom religijnym, a w szczególności postaciom znanych ówcześnie duchownych oraz świętych.
Uwagę zwraca również mnogość publikacji odnoszących się do życia społeczno-politycznego, prężnie rozwijającego się w dawnej Galicji oraz w samym Krakowie. Wśród zebranych dzieł znajdziemy zatem wiele mów parlamentarzystów i radnych (oraz kandydatów) czy pamfletów i odezw politycznych, ale również – robiące swą liczebnością duże wrażenie – statuty towarzystw i organizacji zajmujących się wszelkimi sferami ludzkiej działalności. Nie brak też zarówno przyjętych już ustaw, jak i proponowanych projektów praw bądź wypowiedzi w sprawach angażujących opinię publiczną. Twórcy kolekcji – Potoccy linii krzeszowickiej – byli silnie zainteresowani bieżącym życiem politycznym, jak również społeczno-towarzyskim, rozgrywającym się przede wszystkim w sferach arystokratyczno-ziemiańskich. Świadczy o tym występowanie w księgozbiorze wielu druków odnoszących się do tego rodzaju wydarzeń – choćby relacji z uroczystości rodowych, mów wygłaszanych przy takich okazjach oraz wspomnień biograficznych poświęconych ważnym postaciom ówczesnego społeczeństwa. Istotne miejsce w kolekcji Potockich zajmują dzieła, które wyszły spod piór liczących się przedstawicieli warstwy ziemiańskiej i szlacheckiej, nadającej ton rzeczywistości kulturowo-społecznej drugiej połowy XIX wieku. Warto wymienić tu choćby Stanisława Tarnowskiego. Śladem omawianych zainteresowań właścicieli kolekcji jest również bardzo znaczny udział publikacji dotyczących Krakowa i jego życia społeczno-politycznego, a szerzej – ziemi krakowskiej oraz Królestwa Galicji i Lodomerii.
Książki składające się na kolekcję Potockich wydawane były w rozmaitych miejscach – zarówno na ziemiach polskich (czy to w pobliskim Krakowie, czy też w Warszawie, Lwowie i Wilnie), jak i za granicą – w Paryżu czy Wiedniu. Przeważają wśród nich pozycje polskojęzyczne, ale nie brak też dzieł wydanych po francusku i niemiecku, po łacinie czy w języku czeskim bądź rosyjskim. Warto wspomnieć, że kolekcja ta, rozbudowywana przez kolejne generacje rodu, zachowała niemal w pełni swoją integralność aż do wybuchu II wojny światowej. Zbiór odznacza się wielką wartością historyczną i kulturową, niewątpliwie może być uznany za wzorcowy przykład polskiego kolekcjonerstwa dziewiętnastowiecznego. Otrzymane środki ministerialne pozwoliły na opracowanie całości kolekcji księgozbioru rodziny Potockich z Krzeszowic, będącej w posiadaniu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Łączna liczebność tego zbioru wynosi ponad 4 tys. egzemplarzy.
Założeniem drugiego z projektów było wyselekcjonowanie i komputerowe opracowanie 160 unikatowych tytułów wydawnictw ciągłych z kolekcji śląsko-łużyckiej, m.in. takich jak Katolik: pismo poświęcone nauce, przemysłowi, zabawie i wiadomościom politycznym (Mikołów 1868-1931), Niderslezje (Wrocław 1948-1950), Ober-Lausitzer Anzeiger (Rothenburg 1842-1851) czy Ober-Lausitzer Beobachter (Seidenberg 1850-1852).
O szczególnej wartości kolekcji czasopism śląskich Biblioteki Uniwersyteckiej świadczy przede wszystkim jej historyczna proweniencja. W skład zbioru wchodzą wydawnictwa dotyczące Śląska i Łużyc zwane silesiakami i lusatikami. Zbiór silesiaków tworzą wszelkie materiały treściowo związane z obszarem Śląska, biografie osób działających na Śląsku oraz polonika (publikacje wydane na Śląsku przed rokiem 1945). Lusatika to materiały dotyczące Łużyc, bez względu na język i miejsce wydania oraz wszelkie publikacje w językach łużyckich. W kolekcji śląsko-łużyckiej znajdują się druki zwarte i ciągłe wydawane od XVI wieku do 1945 roku, pochodzące z dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej i Biblioteki Miejskiej, z powojennej rewindykacji zbiorów z terenów całego Śląska i Łużyc, z innych przedwojennych wrocławskich bibliotek oraz druki nowo wydane po 1945 roku, wpływające do Biblioteki z egzemplarza obowiązkowego, kupna, darów, wymiany krajowej i zagranicznej. Ważną pozycję stanowią druki ciągłe wydawane od XVIII wieku do chwili obecnej. Jest to największy w Polsce i na świecie zasób przedwojennej prasy polskiej wychodzącej na Śląsku. Periodyki wydawane we Wrocławiu zachowały się prawie w 100%. Kolekcja śląsko-łużycka to historyczny zbiór druków dotyczących Wrocławia nazywanych Wratislavianami. Zbiór ten pochodzi z dawnej Biblioteki Miejskiej miasta Wrocławia. Szczególnie cenne wydawnictwa ciągłe i zwarte są sukcesywnie zabezpieczane na mikrofilmach oraz cyfrowo, co pozwala na ich prezentację i upowszechnienie w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Za kontynuacją komputerowego opracowania czasopism z kolekcji śląsko-łużyckiej przemówił fakt, że te już opracowane obiekty stanowią przykład doskonałego materiału dokumentującego dorobek kulturalny oraz rozwój nauki na terenie Śląska i Łużyc na przestrzeni kilku wieków. Ta kolekcja zawiera wiele wydawnictw rzadkich, nigdzie nie odnotowanych, co stanowi jej dodatkowy walor poznawczy. Natomiast otwarta formuła tematyczna, która nadaje tym publikacjom wymiaru interdyscyplinarnego z pewnością znajdzie swoich odbiorów zarówno w świecie naukowym jak i wśród społeczeństwa.
Zakwalifikowane do projektu ministerialnego tytuły czasopism zostały kompleksowo opracowane w programie VTLS/VIRTUA w formacie MARC21 do Narodowego Uniwersalnego katalogu NUKAT, wraz z kompletem wymaganych opisów kartoteki haseł wzorcowych (KHW) obejmujących opisy bibliograficzne instytucji sprawczych, instytucji nakładczych, hasła osobowe oraz rozwinięte hasła przedmiotowe w języku KABA tematycznie opisujące dane czasopismo. Opracowano 127 haseł KHW oraz 425 rozwiniętych haseł przedmiotowych własnego autorstwa, zmodyfikowano ogółem 41 haseł KHW oraz podpięto do rekordów bibliograficznych 1466 haseł KHW i rozwiniętych haseł przedmiotowych. W bazie lokalnej katalogu komputerowego BUWr sporządzono szczegółowe opisy zasobów według wymaganych wzorców ze wszelkimi dodatkami współwydanymi lub samoistnymi. W 160 rekordach zasobu zamieszczono 24 302 jednostki (tzn. tomy, zeszyty, numery, dodatki itd.).
Tym sposobem informacja o cennych wydawnictwach jest dostępna i promowana zarówno w wymiarze lokalnym, jak i globalnym. Umożliwi to wszystkim zainteresowanym, głównie specjalistom z zakresu historii, antropologii kulturowej i językoznawcom w kraju oraz na świecie odpowiednie przygotowanie źródeł i bibliografii do prowadzonych prac naukowych.
Podejmowane dotąd przez Bibliotekę Uniwersytecką działania służące zwiększeniu dostępu do jej zasobów przyniosły już wymierne efekty: wprowadziły w globalny obieg naukowy informacje o wielu cennych źródłach wiedzy, a zrealizowane w opisanych wyżej projektach prace przyczyniają się do zwiększenia tego zasobu. Realizacja obu projektów była możliwa dzięki finansowaniu ministerialnemu w ramach programu Społeczna Odpowiedzialność Nauki, a do obiegu naukowego trafiła informacja o 160 tytułach unikatowych wydawnictw czasopiśmienniczych z kolekcji śląsko-łużyckiej oraz o 1200 tytułach unikatowych dzieł z kolekcji rodziny Potockich z Krzeszowic.
Zuzanna Strześniewska-Piątek, Oddział Wydawnictw Zwartych BUWr
Ewa Grabarska, Oddział Wydawnictw Ciągłych BUWr
Monika Górska, kierownik projektów.
